Wyposażenie izb

W 1968 roku studenci etnografii, przebywający na obozie naukowo- badawczym w Wieprzu zbierali w Choczni materiały na temat łowiectwa (link) i wyposażenia izb.

Informatorami na drugi z wymienionych tematów byli Józef (ur. 1891) i Maria (ur. 1900) Pietrasowie.

Informatorzy słyszeli z opowiadań rodziców o istnieniu chat kurnych, sami ich jednak nie pamiętali. Nie najlepiej świadczy to o ich pamięci, ponieważ 15 lat wcześniej w Choczni istniało jeszcze osiem tego typu domostw (link). Według Pietrasów chaty kurne miały istnieć za czasów młodości ich rodziców, to znaczy przed około 100 laty. Składały się z trzech pomieszczeń: sieni, piekarni i izby. W piekarni stał piec z nalepą ulepioną z kamieni i gliny. Na nalepie palono ogień i gotowano. Gotowanie odbywało się w glinianych i żeliwnych garnkach stawianych na dynarku, czyli żelaznym trójnogu. W powale piekarni istniał otwór, którym dym wychodził na strych. Po ukończeniu palenia otwór ten był zakrywany deseczką. Piece chlebowe były tak duże, że mógł się do nich zmieścić człowiek. Nad piecem nie były kapy do odprowadzania dymu, a pod piecem według informatorów znajdowała się piwniczka. W chacie kurnej pod powałą biegły przy dwóch przeciwległych ścianach żerdzie (po dwie) zwane poleniami. Na poleniach suszone było drewno, wełna, czy serki. Podłogi drewnianej w chatach kurnych nie było. 

U bogatszych gospodarzy za sienią dobudowane były stajnie. Podłogi drewniane kładzione były dopiero w czasie I wojny światowej lub zaraz po wojnie. W pierwszej kolejności w izbach, następnie w piekarni. Ten proces rozpoczęli bogatsi gospodarze. Izba służyła gospodarzom do spania oraz do przyjmowania gości. Urządzona i trzymana była bardzo czysto, nikt nie mógł w niej przebywać w dzień. W izbie oprócz łóżek znajdowały się skrzynie do przechowywania ubrań świątecznych i innych cennych przedmiotów. Skrzynie były na kółkach, przeważnie zielone, malowane w kwiaty. Wykonywali je stolarze w Kalwarii. W izbie stał piec ogrzewczy połączony z piecem w piekarniku. Sprzęty nie miały swojego ustalonego miejsca, rozkład ich zależał od upodobań gospodarza. Codzienne ubrania były wieszane na żerdce umocowanej w dwóch deseczkach, przybitych do belek powały. Reszta rodziny spała w piekarniku na łóżkach (wykonywanych przez miejscowych stolarzy lub kupowanych na targu w Wadowicach) i  ławach (prostych i  z oparciem). W piekarniku stała też szafka na naczynia wykonana przez miejscowego stolarza i stół. 

Sprzęty te były proste, pozbawione ozdób. Niekiedy do spania służyły też chowanki lub wsuwanki, czyli ławy z rozsuwanym bokiem. Małe dzieci umieszczane były w dużej chuście zawieszanej u powały. Do spania dla dzieci używane były również drewniane niecki, służące zwykle do wypieku chleba. Kolebki wprowadzono po I wojnie światowej. Nie znano spania w izbie/piekarniku na słomie rozpostartej na ziemi lub na zapiecku. Do siedzenia służyły ławy z oparciem lub bez. Ławy z oparciem stawiane były wzdłuż boków łóżka, by się dzieci po nich "nie walały". Używano również małych stołeczków do siedzenia. Jako sprzęt schówkowy używane były skrzynie, ale jeszcze przed I wojną wypierane były z wolna przez komody z trzema szufladami, wykonywane na zamówienie u stolarzy. 

Do jedzenia służył stół, nieznane było jedzenie na ławie. Informatorka słyszała jednak od swojej matki o zwyczaju jedzenia z jednej miski stawianej na ziemi, wkoło której siadały przeważnie dzieci. Starsze osoby dostawały czasem jedzenie na progu chałupy. Najstarszym sposobem oświetlenia było oświetlanie szczypkami smolnymi. Kładzione były one na brzegu nalepy i w miarę wypalania były przesuwane. Po I wojnie zostały zastąpione lampami naftowymi z szklanym kloszem. 

Informatorom znane było trzymanie zwierząt w wewnątrz chałupy, pamiętali gospodarzy, u których ten zwyczaj występował niedawno. Zwierzęta trzymano w rogu piekarni. Były to przeważnie cielęta, czasami starsze sztuki. 

W okresie międzywojennym plan chałup nie uległ zmianie. W większości wypadków przebudowywane były piece, były one mniejsze, niż przed I wojną, posiadały blachę, pod którą palono i na której gotowano. Nalepa była zmniejszona lub całkiem zanikła. Wyparte zostały skrzynie malowane, na ich miejsce pojawiły się komody i szafy, a w piekarniku kredensy na naczynia. Rozkład sprzętów był bardzo różny, zależny od gustów i wielkości pomieszczeń.

Młodzi etnografowie opisali wnętrze chaty Juliana Góry z 1887 roku, która została przez niego zakupiona 8 lat wcześniej. Właściciel był wyrobnikiem, a jego żona pracowała w AZPB. Nie posiadali ziemi i przeprowadzili się do Choczni z Zagórnika. Chałupa miała typowe rozplanowanie: sień, kuchnia, izba. Na rogach filary z cegły przygotowane do obmurowania. Izba posiadała podłogę. Stały w niej:

- szafa produkcji fabrycznej,

- łóżko,

- stara komoda przywieziona z Zagórnika,

- wózek dziecinny nowy.

Nad łóżkami wisiały obrazy: Serce Jezusa, Serce Matki Boskiej, obrazki pamiątkowe z I komunii dzieci.Wzdłuż łóżek duże kilimy. Brak ołtarzyka na komodzie i wszelkich przyozdobień obrazów. Nad drzwiami wisiał obrazek na kartonie z dwoma gołębiami. 

W kuchni znajdowały się:

- piec kaflowy w żelaznych ramach,

- stary stół w złym stanie,

- łóżko żelazne stare,

- umywalka,

- kredens.

Brak przyozdobień oprócz małych obrazków o charakterze religijnym. Mieszkanie było pomalowane- wzory z rolki malarskiej. Część sieni była przerobiona prowizorycznie na miejsce do spania  w lecie (łóżko, chodniczek). 

Natomiast w izbie rolnika Józefa Pietrasa (3 ha ziemi) stały:

- kredens nowy produkcji fabrycznej,

- bardzo szeroka ława z oparciem z tyłu i na bokach służąca jako miejsce do spania,

- komoda po ojcu wykonana przez stolarza z Kalwarii,

- stara szafa po ojcu,

- łóżko,

- stół, 

- ławka prosta bez oparcia,

- piec przebudowany w okresie międzywojennym.

Izba była pomalowana- wzory z rolki malarskiej. Na komodzie kapliczka z drzewa pomalowana na biało, wykonana przez ojca informatora. W kapliczce gipsowa figurka Matki Boskiej średniej wielkości, przybrana sztucznymi kwiatami. Nad komodą wisiały dwa stare obrazy: Święta Rodzina i Jezus na krzyżu (po rodzicach). Nad łóżkiem nowy obraz Pana Jezusa. W pobliżu okna zdobiona półka z lusterkiem. Ponadto dwa krzesła, stołeczek szewski (z wgłębieniem) na trzech nogach, wykonany przez ojca informatora. Stoły przykryte ceratą. Izba posiadała podłogę. 

Materiały udostępniła Artur Oboza.

Łowiectwo

Wywiady przeprowadzone w Choczni w 1968 roku przez studentów etnografii - uczestników obozu naukowo- badawczego.

Informacji na temat udzielali Władysław Żak i Władysław Bąk.

Materiały udostępnił Artur Oboza.

Władysław Żak (1916-1987):

• powszechną nazwą kłusownika jest ropsik lub rapśnik (od niemieckiego słowa Raubschütz- uwaga moja).
• sidła podrywane, nazywane "okami",  przywiązywane były do zgiętej części przygiętego do ziemi młodego drzewka. Do jednego drzewa przywiązuje się jedno "oko". Zgięty koniec drzewka przywiązywano sznurkiem do innego drzewa. Szarpnięcie się zwierzyny w "oku" powodowało wyprostowanie się drzewa. Takie "oka" zastawiano na lisy, na ścieżkach którymi chodziły oraz na sarny.
• sidła na zające również nazywano "okami". Przywiązuje się je do drzewa lub kołka wbitego w ziemię.
• doły na dziki kopano w lesie i przykrywano je gałązkami świerkowymi. Na dnie dołu nie było nigdy żadnych kołków. Zdarzało się, że wpadały do nich sarny.
• trucie zwierzyny nie występuje i nie występowało, "dlatego że nie można kupić dobrej trutki".
• na bażanty zastawia się na polach "oka" z cienkiego drutu lub końskiego włosia. Przywiązuje się je do kołków wbitych w ziemię. "Ok" tych jest przy kołku kilka do kilkunastu. Czasem stosuje się posypywanie "ok" ziarnem, aby przywabić ptaki.

Władysław Bąk (1893-1982):

• ptaki chwyta się na rodzaj wędki, gdzie przez ziarno przewleczona jest nić. Na drobne ptaki stosuje się ziarna pszenicy, na bażanty używa się ziaren grochu, przez które przewleczona jest szewska dratew.
• bażanty chwyta się też na ziarno moczone w denaturacie. Przeważnie stosuje się pszenicę, rzuca się w jednym miejscu na polu kilkanaście lub więcej ziaren. Wystarczy by bażant połknął 2-3 ziarna, to jest tak pijany, że się wywraca i bez trudu chwyta się go ręką.
• paści lub paści żelazne zastawia się na szczury i tchorze (tchórze). Większe zastawia się na sarny, ale rzadko, bo jest to surowo karane. Czasem zastawia się je na lisy, ale lisa bardzo trudno schwytać. Na tchórze i szczury wkłada się do paści przynętę w postaci mięsa. Na sarny i lisy przynęty się nie daje, jedynie stawia się je na drogach uczęszczanych przez te zwierzęta. Lis nie ruszy przynęty, a paści trzeba wyparzyć wrzątkiem, żeby nie poczuł zapachu. Próbowano zastawiać paści na dziki, ale bezskutecznie, "bo dzik jest za silny".
• paści drewniane lub drążki to inna pułapka na szczury i tchórze. Składa się z 3 beleczek, gdzie środkowa podnoszona jest do góry i obciążona. Poruszenie deseczki z przynętą powoduje opadnięcie środkowej beleczki, "mechanizm" wykonany jest z drewna i sznurka.
• zatrzaskiwanie lisa w pomieszczeniu- ten sposób informator obserwował we wsiach położonych bardziej na południe, gdzie zagrody położone bliżej lasu są nawet w dzień odwiedzane przez lisy. Przygotowuje się jedno puste pomieszczenie- na przykład chlew, wyprowadziwszy z niego zwierzęta. Pomieszczenie nie może być zbyt duże i prócz drzwi nie może być z niego innego wyjścia. Do drzwi przywiązuje się długi sznurek, by po szarpnięciu można było zatrzasnąć zamek. Drzwi zostawia się uchylone, bo lis o wiele chętniej wchodzi przez drzwi uchylone, niż otwarte na oścież. Człowiek trzymający koniec sznurka czeka gdzieś ukryty i gdy lis wejdzie do pomieszczenia, szarpie za sznurek zatrzaskując drzwi. Złapanego lisa zabija się najczęściej widłami.
• innych sposobów łowieckich, jak np. łapanie "na lep" informator nie zna.
• wszystkie wymienione przez niego sposoby są używane obecnie (to jest w 1968 roku- uwaga moja).

Chocznia - choczeński- chocznianin

Zgodnie z „Wykazem urzędowych nazw miejscowości i ich części” (Dziennik Ustaw z 19.10.2015 poz. 1636) przymiotnikiem od miejscowości Chocznia w powiecie wadowickim jest choczeński.

W tym samym wykazie występuje zresztą Dział Choczeński, jako część wsi Chocznia w powiecie wadowickim.

Według tegoż wykazu przymiotnik choczeński jest utworzony również od nazwy miejscowości Choczeń w powiecie sierpeckim na Mazowszu, natomiast przymiotnikiem od miejscowości Chocz w Wielkopolsce jest chocki.

Określenie choczeński jest dobrze ugruntowane historycznie, pojawia się na przykład w notatce proboszcza Kacpra Sasina z 1663 roku, czy w „Chronografii albo Dziejopisie Żywieckim” Andrzeja Komonieckiego sprzed 1729 roku, ale nie jest jedynym przymiotnikiem tworzonym od nazwy Chocznia.

Czasami można spotkać także nazwy: choczyński, chocyński, choczniański lub choczniowski.

Choczyński lub chocyński to po prostu gwarowa wersja choczeński, spotykana głównie w nazwiskach, a w starych dokumentach bywa zapisywana także w formie „choczinsky”.

Tomaszem Choczyńskim określa Józef Putek w książce „O zbójnickich zamkach, heretyckich zborach i oświęcimskiej Jerozolimie” Tomasza z Choczni, który w 1447 roku pozwał pana na Barwałdzie Włodka Skrzyńskiego „dla przyczyny szkód i krzywd wyrządzonych jemu samemu, jak i mieszkańcom Choczni”.

Pseudonimu Józef Choczyński używał zresztą w niektórych publikacjach sam Putek.

Z kolei w 1892 roku urzędnik Andrzej Bąk, rodem z Choczni, wystąpił o oficjalną zmianę swego nazwiska na Choczyński, co rok później zostało zatwierdzone przez namiestnika Galicji.

Określenie „chocyński” zostało zanotowane w zwrocie „ty uuiku chocyński” w wydanej w 1929 roku książce Antoniny Obrębskiej zatytułowanej "Stryj, wuj, swak w dialektach i historji języka polskiego".

Przymiotnik choczniański pojawia się w publikacjach dość rzadko. Tak określany jest na przykład jeden z wikarych z Choczni w piśmie „Carolus” z marca 2014 roku lub Józef Putek w „Gazecie Polskiej” z 5 stycznia 1930 roku („dzwonnik choczniański”).

Ale za to istnieje Grzbiet Choczniański, jako jedna z trzech części Beskidu Małego, według podziału fizyczno- geograficznego Karpat, który zaproponował profesor Starkel w latach 1972-1973. Co ciekawe, Grzbiet Choczniański obejmuje nie tylko leżące częściowo na terenie Choczni Bliźniaki i Ostry Wierch, ale także całe pasmo od Bliźniaków przez Łysą Górę po Iłowiec, Jaroszowską Górę, a nawet niewielkie grzbieciki  w rejonie Kozińca i Świnnej Poręby.

Jeszcze rzadziej używany był przymiotnik choczniowski. W 1933 roku nowo utworzonej ulicy w Warszawie nadano nazwę Choczniowska, dla upamiętnienia miejscowości Chocznia. Na fakt istnienia takiej ulicy powoływał się po wojnie Józef Putek, gdy apelował do chocznian o wpłaty na Społeczny Fundusz Odbudowy Stolicy, w której znajduje się ulica nazwana od ich miejscowości (?).

Ta nieistniejąca już krótka uliczka znajdowała się niedaleko Cmentarza Powązkowskiego i łączyła ulicę Piaskową ze Słodowiecką.

Podobnie jak w przypadku przymiotników tworzonych od nazwy Chocznia istnieje także kilka określeń na jej mieszkańców.

Mieszkańcy Choczni to zarówno chocznianie (pisani obowiązkowo małą literą), jak i choczynianie, choczenianie oraz choczniany.

Znany językoznawca profesor Miodek uważa za poprawną formę chocznianie/chocznianki, czyli tę, która powszechnie używana jest w prasie i w książkach.

Choczniany występują w starej piosence ludowej, w której pojawia się zwrotka:

„Choczniany to zuchy, mają po dwa brzuchy, jeden na kapustę (lub zacierkę), drugi na prażuchy”, a formy choczynianie/choczenianie nie występują w piśmiennictwie, choć zdarza się usłyszeć je w mowie potocznej.

Stryk, ujek i swok

W 1929 roku ukazała się książka Antoniny Obrębskiej zatytułowana "Stryj, wuj, swak w dialektach i historji języka polskiego".

W książce tej kilka razy wymieniono Chocznię w kontekście używanego w niej słownictwa gwarowego, związanego z tytułem publikacji.

Autorka oparła się przede wszystkim na zasobach zgromadzonych w Słownikarni Polskiej Akademii Umiejętności, kierowanej przez profesora Kazimierza Nitscha. Słownictwo gwarowe docierało do Słownikarni w postaci specjalnych kwestionariuszy, wypełnionych przez ochotników, którzy zgodzili się służyć badaczom swoimi wiadomościami o gwarze okolic, w których mieszkali lub z których pochodzili.

Wśród ochotników znalazła się też osoba z Choczni, której personalia nie są mi znane.

Pani Obrębska naniosła na mapę Polski miejscowości, w których używano jednego z czterech różniących się nieco określeń na stryja i wuja:

1. ujek, stryk,

2. wujo, stryjo,

3. wuja, stryja,

4. wuj, stryj

i zauważyła, że istnieją dokładnie zlokalizowane geograficzne zasięgi dla tych par słów.

W Małopolsce (w tym także w Choczni) i na Śląsku powszechnie używano słów stryk, na określenie brata ojca i ujek, na określenie brata matki.

Na zachodzie zasięg słów ujek/stryk sięgał po Opole, na wschodzie po linię rzeki San, a północna granica ich używania przebiegała przez Lubliniec, Będzin, Włoszczową, Jędrzejów, Kielce, Dąbrowę, Mielec i Tarnobrzeg. Ujek na południowym zachodzie przechodził w ujca (Cieszyn, Bielsko, Racibórz, Głubczyce), czyli słowo używane też przez Czechów i Słowaków.

Natomiast w przypadku określenia na męża ciotki w przedwojennej Polsce używano gwarowo dwóch określeń: swak i pociot/pociotek. Dominował swak, w południowej Polsce wymawiany jako swok. Jednocześnie autorka podkreśla zanikanie użycia słowa swak/swok i zastępowanie go wujem/wujkiem.

Swak/swok w Małopolsce oznaczał często nie tylko męża ciotki, ale i szwagra.

Najciekawszy z punktu widzenia chocznian i jednocześnie najbardziej zaskakujący jest krótki fragment pracy pani Obrębskiej, w której w oparciu o kwestionariusz gwarowy z Choczni pisze ona tak:

"Wszystkich mieszkańców Choczni nazywają okoliczne wioski uuikami - Ty uuiku chocyński, wypowiedziane do gospodarza lub parobka z tutejszej wioski, to powód do bitki (powód: obraza)."

Słownik wyrazów i zwrotów w Choczni używanych- "Ź" - "Ż" i podsumowanie

źgane (o ziemniakach) – tłuczone (od źgać)

źlamdać – jęczeć, wyrzekać, marudzić; patrz uźlamdany

źrały (o owocach) – dojrzały

źróbek- źrebak; młody chłopiec

źwakać – dogadywać, wiercić dziurę w brzuchu, zrzędzić

żarnówka – mąka zmielona na żarnach

żeby cie krowami wozili – żebyś umarł, zdechł marnie; nawiązanie do wywożenia zmarłych na cmentarz choleryczny wozem zaprzęgniętym w krowy/woły

żyrdka – tyczka służąca na przykład do suszenia bielizny bądź trzepania chodników

Na koniec publikacji kilka uwag napisanych przez Krzysztofa Woźniaka- pomysłodawcy i autora połowy haseł słownika. W oryginale to podsumowanie stanowiło wprowadzenie do treści słownika.

Gwara choczeńska

Nieodłącznym elementem podbeskidzkiego folkloru była i wciąż pozostaje (choć w coraz mniejszym stopniu) charakterystyczna gwara choczeńska. Rzecz jasna, nie występuje ona jedynie na terenie Choczni, jest zjawiskiem szerszym, choć niektóre określenia nie są znane w innych, nawet pobliskich miejscowościach.

Jest to swoisty, unikatowy konglomerat staropolszczyzny, dawnych wpływów wołoskich (walaskich), czeskich i blisko półtorawiekowego austriackiego panowania na tych ziemiach. O ile składnia i gramatyka była i pozostała polska, o tyle szereg nazw i określeń to zapożyczenia mające związek ze wspomnianymi zaszłościami historycznymi.

Echa wołoskiej proweniencji (prócz dość licznych jeszcze nazwisk np. Talaga, Byrski [1], Bryndza, Malata, Ramenda) znajdujemy gdzieniegdzie w nazwach geograficznych (np. Beskid, Magura, Groń). Dawniej często używane były różnorakie powiedzenia (basam ci Turek, namuldajku, meszty itp.), dziś już praktycznie niespotykane. Liczne germanizmy natomiast dotyczą szeroko rozumianych terminów technicznych (śtreka, kajfos, malta, brusek, pragac) gospodarskich (juzyna, mutusia), wreszcie wykonywania czynności (na pasblind).

Gwara ta ma kilka cech, przydających jej oryginalności i swoistego piękna. I tak w sferze fleksyjnej specyficzną jej cechą jest odmiana czasowników. 1 os. l. mn., powstaje wprost przez dodanie przyrostka –my do 1 os. l. poj., na przykład: chodzę - chodzemy, pójdę – pójdemy, robię – robiemy, bawię – bawiemy itp. Jak wiadomo, w literackim języku polskim liczba mnoga powstaje przez dodanie przyrostka -my do 3 os. l. poj.: chodzi – chodzimy, pójdzie – pójdziemy, robi – robimy, bawi – bawimy itp.

W kwestii artykulacji natomiast warto podkreślić, iż gwarę choczeńską charakteryzuje dość powszechne na ziemiach polskich mazurzenie [2]. Potwierdza ono tezę postawioną przez cytowanego na tych kartach wielekroć Bolesława Marczewskiego [3], który określa mieszkańców Choczni i okolic mianem „Mazurów nadwiślańskich”. Samogłoska „a” wymienia się na „o” (np. trowa, prowda, jo), podobnie „e” wymienia się na „y” (rzyka, syr, brzyg). Ponadto zespoły spółgłosek „trz”, „drz”, wymawiane są jak „cz”, „dż” (np. czeba, czymać, dżewo itp.), a spółgłoska „ch” wewnątrz wyrazu, bądź na jego końcu, wymawiana jest jak „k” (np. „sknie” zamiast „schnie”, „takik” zamiast „takich” itp.). Jest to zjawisko charakterystyczne także w gwarze góralskiej. Gwara choczeńska, choć wchodzi w skład dialektu małopolskiego, nosi przy tym pewne cechy właściwe gwarze śląskiej.

Na osobną uwagę zasługuje specyficzna „melodia” tej gwary. Wyróżnia się charakterystycznym zaśpiewem w postaci lekko wznoszącej intonacji, a także akcentem inicjalnym (na pierwszą sylabę wyrazu) i nieco przedłużoną artykulacją ostatniej sylaby - również w zdaniach oznajmujących. W wołaczu natomiast akcent przesuwa się na ostatnią sylabę.

Przekazywana z pokolenia na pokolenie gwara choczeńska przetrwała wojny, czas zaborów i rozmaite zawieruchy dziejowe. Niestety, w dzisiejszych czasach, w dobie wszechobecnych środków masowego oddziaływania, a zwłaszcza telewizji i internetu, mowa naszych pradziadów z wolna odchodzi do lamusa. Dlatego warto o niej pisać, aby ją - przynajmniej częściowo - „ocalić od zapomnienia”.

---

[1] według tradycji rodzinnych nazwisko Talaga ma być pochodzenia tatarskiego, a Byrski wywodzić się od mazowieckich Berskich lub Birskich (uwaga moja).

[2] mazurzenie - wymowa spółgłosek dziąsłowych sz, ż, cz, dż jako przedniojęzykowo-zębowych s, z, c, dz, np. lepse, przysed, jus, wiecór, sukienecke, starsy, rózne, więkso, muse, zył – zamiast: lepsze, przyszedł, już, wieczór, sukieneczkę, starszy, różne, większą, żył itp. Mazurzenie to bardzo ważna cecha dialektalna, dzieląca dialekty polskie na mazurzące i niemazurzące, jedno z dwóch podstawowych kryteriów podziału w tym względzie.

[3] Bolesław Marczewski - „Powiat wadowicki…”, op. cit., str. 126.

Słownik wyrazów i zwrotów w Choczni używanych- "Z"

za barchatki – za wszarz, za kołnierz

zabocyć- zapomnieć

zachmurane – zachmurzone (niebo)

zacierka- potrawa z gotowanej na wodzie mąki

zaduszny – nie wywietrzony (na przykład zaduszna izba)

zaforantować – zaopatrzyć, zgromadzić zapas

zajzajer – kwas solny

zakrzos- zacios na drzewie do oznaczania granic gruntów leśnych

zaleziony piec/komin- nie wymieciony przez kominiarza, nie wyczyszczony

zarębek- pole powstałe po wykarczowaniu lub wypaleniu lasu

zarozinek - zaraz
zasadczy - zaradczy np. środek przeciwko czemuś

zatyłek- tylna część domu

zawdy- zawsze

zawryć, zawrzyć – zamknąć (np. okno, drzwi). zawarte- zamknięte

zbijok- psotnik

zbolały- nadpsuty, o powierzchni pokrytej plamami (o ziemniaku)

zbyrceć- dzwonić (o krowim lub owczym dzwonku)

zchacharzyć - zniszczyć

zechcyk – „66”, popularna niegdyś gra w karty

zepszały- zgniły

zewlec – zdjąć z siebie

zezyrka – łasuch; ktoś lubiący dobrze i dużo zjeść

zgrot – grat, staroć

zgatusić – wymiąć ubranie, pościel, które są potem zgatuszone

zgibać sie – zginać się

zgroty- rupiecie, starocie, stare sprzęty

ziandarm- policjant

ziugać – źgać (np. kijem), szturchać

ziulc – galareta z nóżek wieprzowych albo ryby

złodziejosa, kurosa! – okrzyk na prima aprilis

złotać (kogoś)– obić, stłuc; złoić tyłek (dziecku)

zmora- chudzina, niejadek

zmówiny – zaręczyny

zobzierać, zobzieroć – pooglądać

zoc – szacunek, poważanie

zocyć- zobaczyć (zocył – zobaczył)

zwajceć – płakać, beczeć, zawodzić.

zwurdzić sie – (o mleku): zwarzyć się, ściąć się; (o kimś): zhardzieć, stać się nieposłusznym, zbiesić się, pokazać rogi

zwyrtnońć – obrócić, skręcić (zwłaszcza szybko)

zwyrtnońć sie (komuś) – poszczęścić się, udać się (np.: ale ci się zwyrtło!)

zwyrtny - obrotny

zygać (do kogoś) - zaczepiać kogoś, napastować

Słownik wyrazów i zwrotów w Choczni używanych- "W"

w bosu (chodzić) – chodzić boso

w dyrdy – biec szybko

w nagu, po nagu (chodzić) - chodzić nago

w zocy (mieć kogoś lub coś) – mieć w poszanowaniu, szacunku

wacek – zawinięta w szmatkę odrobina cukru dawana dziecku do ssania

wadzić sie – sprzeczaczać się, kłócić się

waga (waserwaga) – poziomica

wcora- wczoraj

wćmoszyć/wćmosyć – zjeść dużą ilość pokarmu, wepchać w siebie dużą ilość pokarmu.

wiater- wiatr

wiejok- maszyna/urządzenie do oddzielania plew i słomy od ziarna, oraz gorszych frakcji zboża

więcy- więcej

wierch- wierzch, z wierchu- z wierzchu, z  góry

wilk- maszynka do mielenia mięsa

Wilyjo- wigilia

winówka - beczka na wino

weka- długa miękka bułka, bułka paryska

wereda – brzydal, potwór

wielkie rele! – dużo hałasu o nic, wielkie rzeczy!

wodzionka – okraszony słoniną wrzątek z nadrobionym doń chlebem

wojarzyć (o dzieciach) – dokazywać, broić

wojtki – spinacze do suszenia bielizny

wolaśka- gdziekolwiek

wołoszczoki- spodnie białe z samodzialowego płótna, przylegające, przeważnie bez ozdób, z jednym bocznym rozcięciem ułatwiajacym ubieranie

woźniak – furman, wozak

wól nie wól – chcąc nie chcąc

wujciu – wujek (brat matki)

wujenka – ciotka (żona wujka)

wycewiały- lichy, marny, wysuszony

wycupkać – wydeptać nogami, częściej dotyczy wydeptania czegoś (np. trawy, zboża) przez bydło/owce/kozy

wychełzać się- wytrzeć się o drzewo grzbietem, pocierać się o coś plecami lub grzbietem, jak swędzi (częściej o krowie, niż o człowieku)

wychełzany- wytarty, na przykład wychełzane portki.

wykidać – wyrzucić np. widłami gnój z obory

wypietnaścić – zrobić coś złego, wykręcić numer

wyścigać – wygonić, odpędzić

wyścigować sie - ścigać się

wyśmotrać, wysmotrać – wybrudzić się; też wysmotrany/wyśmotrany

wytrykus- kościelny

wywód- pobłogosławienie w kościele matki po urodzeniu dziecka

wyzryć - wypić alkohol (w szczególności w dużych ilościach)

wyzwyrtać- odbyć stosunek seksualny, też w odniesieniu do zwierząt np. kogut wyzwyrtoł kure

Słownik wyrazów i zwrotów w Choczni używanych- "U"

uciorać sie- ubrudzić się, uciapać

uciorany- ubrudzony

udrzyć sie – zakrzyknąć, wrzasnąć
ujek - brat matki, wujek

ujeść – ugryźć, chapnąć

ukąpać sie- wykąpać się

ukochać – przytulić, objąć

ulypek- zbyt słodka ciecz

urobiony- zmęczony

urok- choroba spowodowana czarami

usnaktować – łasować, podjadać

uskwirknąć – zmarznąć, przemarznąć, uświerknąć

uwidzieć – zobaczyć

uwrocie- koniec pola, gdzie nawraca się zaprzęgiem konnym

uzdać sie- spodobać się, nadać się

uźlamdany- zapłakany, ubeczany

Słownik wyrazów i zwrotów w Choczni używanych- "T"

tamoj – tam, w pewnej odległości

tarachy- plewy, słoma w której znajdują się jeszcze ziarna zboża

tatarecka – gryka, tatarka
tchorz- tchórz (zwierzę)

tedy- wtenczas, wtedy, spójnik łączący zdanie podrzędne z nadrzędnym zaczynającym się od gdy, kiedy

tele dole – kawał (szmat) drogi

telo, tela – tyle

toki - taczki

torń – kolec tarniny; ogólnie kolec jakiegoś drzewa lub krzewu (np. głogu)

torki- owoce tarniny

tragac/pragac- rodzaj drewnianej taczki na trawę lub siano

tragarz- belka w stropie

trap ! – wio! naprzód! (z niemieckiego, używane w XIX i na pocz. XX wieku)

tretuar – chodnik

trownica- duża płachta lub chusta do przenoszenia ściętej trawy

trza- trzeba

trzęsidupka- człowiek bojaźliwy, tchórz, strachajło

trzosło- lemiesz, część pługa służąca do odcinania skiby w pionie

trzy na (godzinę) – za kwadrans (np. trzy na drugom – za kwadrans druga)

trzyny/tryny- sieczka; trociny

tustela- stąd

twósz- tchórz

ty wilku! – pejoratywne (lżejszego kalibru) określenie mężczyzny lub chłopca

tyk, tyk, tyk! – wołanie na kury

Słownik wyrazów i zwrotów w Choczni używanych- "Sz" i "Ś"

szaflik- okrągłe naczynie drewniane z dwoma uchwytami używane w gospodarstwie i murarstwie

szczecha (o piłce) – uderzona fałszem

szczerkawka/scyrkawka- grzechotka, zabawka dla małego dziecka

szczupki/scupki- naczynia

szlauf- wąż do podlewania

sołdra/szołdra- szynka wieprzowa wielkanocna

sztangla – kawał grubej kiełbasy; łom

sztule, sztrulki – rodzaj gry, w której podrzucało się i łapało hacele (hufnale); rodzaj śrub przymocowanych do podków

sztychówka – szpadel

szupaśnik - osoba odsyłana za popełnienie jakiegoś czynu niedozwolonego pod strażą do miejsca osądzenia

ściernionka – ściernisko, rżysko

ścigać się- wejść w fazę płodną, ruję (o królikach)

ścio! – zachęta dla krowy do pasienia się

śkuta – coś niedużego, marnego, niewartego zachodu (dotyczy także osób)

śleboda- swoboda

ślojziu – nieduża rybka słodkowodna, śliz

ślypek/ślepek – dokuczliwie gryzący owad, końska mucha, giez

śpiklerz- spichlerz

śmiele- śmiało

śpas- żart, dowcip, kawał

śpicyć – oszczędzać na czymś, zwłaszcza przesadnie

śpik- smark

śpocek – mała butelka (pół kwaterki) wódki, półkwaterek

śrubstok- imadło (z niemieckiego Schraubstock)

śtokhauz- areszt (z niemieckiego Stockhaus)

śtreka – tory kolejowe, także przejazd przez tory

śtrof- kara

śtuderować- kombinować

świdrowaty - zezowaty

świętalny - świąteczny

Słownik wyrazów i zwrotów w Choczni używanych- "S"

sabaśnik/szabaśnik – piekarnik

sagan – czajnik

samura- maciora

sarek- samiec sarny

sąsiek – część stodoły przeznaczona na snopki i/lub siano; ale też skrzynia w której trzymano jedzenie

sążnik - skrzynia na zboże

scyganić- oszukać, nabrać, ocyganić

serdak- kamizelka skórzana

setny- duży
sfora- obroża

siajtowny (o kimś) – szykowny, ładny, urodziwy

siarpacka- szarpanina, bijatyka

sibować – (o wagonach) przetaczać

siec, siyc – żąć (zboże, trawę)

siednońć (se) – usiąść

siedzisko- siedziba, mieszkanie

sietniok- odmieniec, wioskowy głupek, kretyn; chory na niedoczynność tarczycy

siompawica, siempa – drobny deszcz

siodłak- kmieć, rolnik

siurać- oddawać mocz, sikać

siuter - szuter, żwir

skapieć- zmarnieć, źle się powodzić

skierny- uparty; dożarty

sknońć – schnąć

skopek/skopiec – drewniane naczynie w kształcie wiaderka z klepek, używane dawniej na wsi, zwykle na mleko.

skotnica- pastwisko, droga prowadząca na pastwisko

skórzanki- robocze spodnie męskie skórzane, ciemne lub siwe

skręt/skrynt- krętacz, kłamca

skucek/skuczek – mały pies

skucina – ktoś drobnej postury, chuderlak

skumoś – trochę, około

skurgut- kłaczek, gruzełek na schodzonym ubraniu

smotrak- niechluj

smrek – świerk

snopić sie – darzyć się w postaci wielu snopów zboża w polu

sorek – zagroda dla kur

sowa- grzyb sarniak dachówkowaty

spindrać się- wspinać się

społek/spałek- klocek drewna

sponga- listwa, listewka

spłacka- obowiązek dla spadkobiorcy przekazania rekompensaty pieniężnej niedziedziczącemu rodzeństwu

sprzęgający – osoba użyczająca konia do zaprzęgu

spultać sie – zbłaźnić się, wygłupić się, ośmieszyć się

spuszały- pokryty pleśnią

sroc – ubikacja, ustęp

stajanie- jedno pole uprawne, odległość jaką przebywa koń podczas np. orki między dwoma odpoczynkami

starasić – zgnieść, zdeptać

statek –gospodarstwo

stawisko- miejsce gdzie dawniej był staw

stępka – rodzaj drewnianego moździerza, w którym obtłukiwano ziarno, by oddzielić je od plew

stołek zboża – 5 snopków

stopki- bezpieczniki

stracić się- zgubić się

strugawka- temperówka, strugaczka

strycharz- ceglarz, robotnik formujący cegły do wypalania

strychulec- rodzaj deseczki służący do wygładzania gliny przygotowanej w formach do wypalania na cegły

stryjenka – ciotka (żona stryka)

stryk – stryj; dalszy męski krewny

strzygoń- upiór

styl/sztyl- trzonek, uchwyt łopaty lub innego narzędzia ręcznego, stylisko

swok – mąż ciotki (siostry matki lub ojca)

syndzioł/szyndzioł – gont

syrsoń- szerszeń

Słownik wyrazów i zwrotów w Choczni używanych- "R"

raciok – niedołęga, niezgraba

rafiok- wóz na drewnianych kołach bez ogumienia z metalowymi obręczami

rafka- metalowa obręcz na koło

raja – rządek, szereg

rajbetka – paca do zacierania tynku

rajbować – wyrównywać, gładzić, zacierać tynk

ranyści! – okrzyk zdziwienia

rańtuch- chustka kobieca służąca do okrycia
rapsik/rapśnik- kłusownik

rączka – pióro (do pisania)

rebucha – łapówka
retirada- klozet, ustęp, wychodek

rogolka – mątewka; ostrewka na siano

roki- lata, np. dwa roki stary- ma dwa lata

ropaty – chropowaty, nierówny, ostry

rozbyrdzić – rozkłócić, rozmieszać

rozchód – domowe wydatki, koszt utrzymania

rozkierutać – rozstroić, zniszczyć, sfatygować

rozkucić – rozmieszać; patrz rozbyrdzić

rozmłócka – młócenie właściwe

rozpajezyc sie – rozindyczyć, rozzłościć się.

rozpona- blokada wkładana między zęby by uniemożliwić ich zaciśnięcie

rozpucony – pęknięty (np. balon); rozjechany, spłaszczony (np. przez auto)

rozradzić – odradzić, odwieść kogoś od czegoś

roztomajty- różny, rozmaity

rudel- wiosło

rychtować – przygotowywać

rychtyk – właśnie! akurat!; dokładnie.

rynna- wąska ścieżka prowadząca stromo pod górę, przeznaczona głównie do ściągania drewna

ryński- srebrna moneta o wadze około 12 gramów i  nominale jednego złotego reńskiego, używana w Cesarstwie Austriackim, a tym samym w Galicji, inaczej floren lub gulden

rypło sie- wydało się, wyszło na jaw

rzas- miejsce przez które przechodzi piła
rzeźnica- rzeźnia

rzodki- łatwo się pocący

Rzycon- mieszkaniec Rzyk

rzyć – wulg. tyłek

Słownik wyrazów i zwrotów w Choczni używanych- "P"

paciorka- rzadkie, płynne błoto

paczesie- wyczesane włókna (kłaki) lniane z których robiono płótno pacześne- średniej grubości

pagorek- pagórek

pagródka/pogródka – podmurówka z kamieni lub cegły pod okapem dachu, kamienny fundament pod drewnianą chałupą

paprok- pracujący, który nie dba o porządek, zostawia po sobie brud

paprzyca – otwór w żarnach kamiennych, przez który wsypuje się ziarno

papucie- miękkie buty z sierści i wełny noszone zimą w domu i na zewnątrz
paści- zatrzaskująca się pułapka na zwierzynę

pauszale- ryczałt (z niemieckiego Pauschalle).

patoreczny- niezręczny

pawąz – długi drąg drewniany do dociskania sterty zboża lub siana na wozie

pedzieć- powiedzieć

piątnik- roczny karp, większy niż kroczek, a mniejszy niż karp putniskowy

pidło – zamykany otwór w tamie na rzece, regulujący wysokość lustra wody

piecorki – krojone i suszone jabłka

piernikiem – szybko, prędko (wykonać jakąś czynność)

pierwiastkowo/pierwiastkowy- początkowo/początkowy

Pietrzek- Piotrek

pindlić sie– spieszyć się komuś

pinkle – klamoty, manatki

pinkolić – psuć; gadać bzdury, głupoty

piszczal- przepust w stawie

piszinger- wafle/andruty przekładane masą

pitwok- tępy nóż

piyrwy- najpierw

pluskiewka – pinezka

płać (sie) – pchać (się)

płanetnik- postać mityczna, ciągnąca chmury na powrósłach po całym świecie

płone - liche, słabe; nietreściwe (o jedzeniu)

płonka- jabłoń nierodząca owoce

płócianki- gacie, galoty, kalesony płócienne do kostek, sznurowane na troczki

pniok- ul

pociorek - ancymon, ziółko - żartobliwie o dziecku.

pod pełnią – w czasie pełni

podać sie (na kogoś) – być podobnym do kogoś (np. podołsie na ojca)

podchódka- kolędowanie po domach, chodzenie z życzeniami wigilijnymi lub noworocznymi

podłaźnik- kolędnik chodzący po chałupach z życzeniami wigilijnymi lub noworocznymi

podług- według

podpłomiyń, podpłomyk – placek z reszty ciasta w dzieży

podwantować – użyć dźwigni, aby coś podważyć, na przykład siekierką

pogrzebiny – stypa

pojdze, pojdze! – chodźże! (zachęta)

pokarpane- pokropokowane

pokładanka- zaorane ściernisko

połednie- południe

pompiesyć sie – pysznić się, być z czegoś dumnym.

pono- podobno

poobiadować- zjeść, spożyć obiad

popyrtany- roztrzepany

portki, portasy, portaski – spodnie, spodenki

portkować – dosłownie i w przenośni: sprawić komuś cięgi

porucyć- nakazać

porwóz, porwózek – powróz, powrózek

poślad- gorsza część zboża, ta która została po selekcji przeprowadzanej przez: podrzucanie zboża szuflą w celu odsiana plew i słomy oraz przesianiu przez sito

pośniadać- zjeść śniadanie

potraw- drugi zbiór traw na siano

pozołdy, pozołdki, pozołtki – słodycze, smakołyki; ulubione potrawy.

pozór- uwaga; dej pozór- zwróć uwagę

pół (godziny) – wpół do… (np. pół pionty – wpół do piątej)

półfaska- połowa beczułki, baryłki z klepek drewnianych p. faska

półgorstek- dwie garści

półkorca- miara objętości np. zboża, około 50 litrów

półkoski/półkoszki- wóz konny wyłożony wikliną wplataną w drabiny

półstole – szuflada stołowa.

pragac, tragac – tragacz, rodzaj drewnianej taczki na trawę lub siano

prasnąć- rzucić czymś mocno

prawok- borowik szlachetny, prawdziwek

prażone- potrawa z warstw ziemniaków, przekładanych boczkiem, przygotowywana w kociołku wyłożonym liśćmi kapusty

prażuchy- kluski z wyprażonej mąki

presa – urządzenie prasujące słomę przy młócce

prukwa- purchawka; stara, zgrzybiała baba

przedać - sprzedać

przekazać sie – zaprezentować się, pokazać się gdzieś w nowym ubraniu, kreacji

przekichać sie – przespacerować się

przepadlisty, przepadlistek (o kimś) – nienasycony, wiecznie głodny

przepaść (przez coś) – potknąć się o coś (np. o kamień) i przewrócić

przeputać – przehulać, stracić (majątek, pieniądze)

prześlongły- przeklęty

przewleczenie- świeża pościel

przezbywać sie – spierać się, przekomarzać się z kimś

przycka, przycok – przeczka, kawałek pola usytuowany poprzecznie do dróg dojazdowych.

przysuć- przysypać

przytomny- obecny; w przytomności- w obecności

psi grzyb – grzyb niejadalny

psiokrewka/psiakrewka- perliczka- od odgłosu, który wydaje

psiory, psiorki – niedojrzałe jabłka

pszczelnik- barć lub ule z pszczołami

pucek- pulchny

pucyć – wzdymać; ściskać

pularys, pularysek – portfel, portmonetka

pultać (sie) – chlapać się; płukać coś w wodzie.

pultki – popłuczyny

putek, potek – ojciec chrzestny

putnia- drewniane wiadro, cebrzyk; naczynie do odłowu karpi; pucierka - wiaderko

putniskowy karp- karp przeznaczony do odłowu (2-3 letni)

pyrkadło- ciągnik wykonany domowym sposobem

pyrtek – penis, członek

Słownik wyrazów i zwrotów w Choczni używanych- "O"

obłąk, obłonk – część kosiska, pałąk z giętkiego kija, czasem z przytwierdzonym kawałkiem tkaniny

oberwać sie – naciągnąć mięśnie brzucha wskutek np. dźwigania ciężkich przedmiotów.

obęckany- objedzony

oblec się- ubrać się

obrychtować- oporządzić

obserwować (kogoś) – darzyć kogoś względami

obyrtać – obracać, przewracać

ocepiały – osowiały, otumaniony; zamroczony

ocieranie – pierwsza faza młócenia, młócenie wstępne

ocipka/ociepka- snopek lnu, wiązka słomy

oćwiara/łoćwiara – oferma, niedojda; potwór, szkarada; owad wlatujący do domu

od/łod Jadama i Jewy- od dawien dawna, od zawsze

odbieracka/odbieraczka – kobieta odbierająca skoszone zboże

odbywać (gowiedź) - karmić, doglądać bydła lub trzody

odrobek – „odrabianie” pomocy sąsiedzkiej przy robotach polowych (żniwa, kopanie ziemniaków).

odścigać- odpędzać

odziewaczka – duża chusta noszona przez kobiety jako okrycie, inaczej łostuszka

oklętus – ktoś lubiący przeklinać, klnący jak szewc
oka - sidła na zające, bażanty, sarny, czy lisy

okocek – wymłócony i zakneblowany duży snop słomy

okopiasto- nalać pełno po samą krawędź naczynia, a nawet z naddatkiem/z czubem

okrowek- kawałek ziemniaka z „okiem”(kiełkiem) służący jako sadzeniak

omasta – tłuszcz dodawany do potraw.

oprykówać sie – wielowarstwowo ubierać (podczas zimy)

opultać - opłukać

opyrchoł – awanturnik, chuligan

oskrabiny- łupiny z ziemniaków

ostrężnica, ostrężyna- jeżyna

–owe, -owo – przyrostek niektórych zaimków dzierżawczych rodz. nijakiego i żeńskiego (np. Komanowe żyto, Fajfrowo chałupa). W odniesieniu do gruntu (pola) zaimek taki pełnił funkcję rzeczownika (np. paść na Wróblowym, przejść przez Koimowe).

ośkliwy- obrzydliwy

ośródka- miękka, wewnętrzna część chleba (pod skórką)

oziokać, oziorać – obmówić, obgadywać; dezawuować, wybrzydzać, piętnować (kogoś lub coś).

ozryć, obezryć sie – upić się.

ozwać sie – odezwać się

Słownik wyrazów i zwrotów w Choczni używanych- "N"

na bliższe- na skróty

na bórg – na kredyt

na nogach, na nogak (iść) – pieszo

na pasblind – byle jak, na odczepnego (wykonać jakąś pracę)

na pole (wyjść)– na zewnątrz (w odróżnieniu od: do pola – w pole)

na wólom (zrobić komuś) – zrobić coś po czyjej myśli, wedle życzenia

na zaś – na potem, na później

najwoleć- preferować

nakastlik – nocny stolik przy łóżku

namuldajku! – a figę! akurat!

nasiek- ostro zakończone dłuto

nastomp sie- przesuń się (do bydła)

nastroić – przygotować, przyszykować (np. posiłek)

naswol- naumyślnie

natenczas- wówczas, wtedy

nawłoki- sznurowadła z sierści zwierząt domowych, służyły nie tylko do wiązania butów, ale i kopyc (rodzaju skarpet)

niebospad- glistnik jaskółcze ziele- roślina lecznicza

niecka- naczynie w którym podrzucano ziarno po obtłuczeniu w celu oddzielenia go od plew, później na podobnej zasadzie działał wiejok

niedodudany- niedorobiony, człowiek z jakąś wadą/felerem

nielusy – flegmatyczny, powolny, ociężały

niepilec/niepilok- obcy

nie rek (być komuś) - być nie na rękę; nie po myśli (np. było mu nie rek)

niepeć (być komuś) – obawiać się, odczuwać strach; być w niebezpieczeństwie (było mi niepeć).

nierobotek – odcisk na ręce (nieprzywykłej do pracy)

niezyniaty- kawaler, singiel

nika- nigdzie

nizinier – inżynier

no ja! – no tak! (ironicznie lub żartobliwie)

nociasta – zaczyn drożdżowy, mała porcja ciasta z poprzedniego wypieku

nocołek – przednia lub tylna ścianka łóżka

nojpiersy- najważniejszy

Słownik wyrazów i zwrotów w Choczni używanych- "M"

macherzyna- świński pęcherz służący jako pojemnik na tytoń

maj/moj- mniszek lekarski, mlecz

Majcher- Melchior

Majenie/mojenie- przystrajanie domów zielonymi gałązkami w Zielone Świątki

makiełki – kluski z makiem

malta – zaprawa murarska; błoto

małdr- dawna miara objętości np. zboża, około 5000 litrów

martacha – ten który coś zdeptał lub stratował

martasić,/zmartasić– zbrudzić coś, spaprać; zmiętosić

masa- bateria

maścić – dodawać tłuszcz do potraw; dawać do koloru w grze w karty

maśnicka/maśniczka – maślnica, maselnica, urządzenie do wyrobu masła

maźnica- naczynie do przechowywania smoły

mecyje – coś nadzwyczajnego, specjał, frykas

medyk – frant, cwaniak, spryciarz

meszty – tekstylne obuwie z giętkimi podeszwami, tenisówki

miarka – naczynie drewniane z rączką, używane do odmierzania i sypania zboża (miarka żyta to około 8 litrów)

mieć kręćka- być pozbawiony rozumu, zwariować

mierzwa – zagrabiona słoma

mietlorz – ludowy taniec podobny do polki, czasem tańczony z rekwizytem (miotłą)

międlica- drewniane urządzenie do obróbki łodyg lnu przez ich gniecenie, czyli międlenie

mimry- pomyje; wymieszane jedzenie; mimry z mamrami przenośny odpowiednik grochu z kapustą

miśkować – kastrować zwierzęta; niewprawnie kroić coś nożem (np. bochenek chleba)

młaka – podmokła łąka, bagno

młócek/młocek- młócący zboże

mocuk- jajko w twardej skorupie, zwycięzca wielkanocnego zderzania się pisankami; też siłacz, mocarz

mondel, mondele – mendel, mendle

morcinek - wolnostojący piecyk żelazny, koza

morówka – wysypka; plamy opadowe u trupa

mrowca- mrówka

mroziaty- w drobny wzorek np. sweter

muca – gęba, twarz (np. w powiedzeniu „lej po mucy – niek sie ucy”); pysk zwierzęcia

muldać – cmoktać głośno, ssać coś

mutusia – maciora, samica świni domowej

myrduś – siusiak

mysiory- myszy

Słownik wyrazów i zwrotów w Choczni używanych- "L" i "Ł"

lankor - żal

lankorny - rozżalony

latosi- tegoroczny

legnońć (se) – położyć się

lejbik- kamizelka do pasa

lejbuś- bumelant, leń

lekciejsy- lżejszy

lepiec- samoprzylepny plaster, opatrunek
liboska- stara odmiana śliwy

liganckie – eleganckie

liska/liszka- lis; grzyb kurka, pieprznik jadalny

lniorz- rolnik uprawiający len

łabinka- długi kij lub krótka tyczka

łamuzgać sie – wdzięczyć się do kogoś

łaska- łasica; gronostaj

ława/ławka- most/kładka, mostek

łeboń – chłopiec, malec

łoński rok- poprzedni rok

łor- prostak

łoskrocać sie – panoszyć się

łostoń- zostań

łostuszka/łochtuszka- gruba chusta kobieca dużych rozmiarów, płachta, okrywająca nie tylko głowę, ale i całe ciało

łotać – bić, uderzać, grzmocić, walić (np. łotnońć się – uderzyć się)

łydka – (mała) łódka

łymać – wypróżniać się

Słownik wyrazów i zwrotów w Choczni używanych- "K"

kabotek- krótka koszula

kaciała- niedorajda

kajfos – drewniany pojemnik na wapno lub zaprawę murarską

kajś, kasik, kajsik- gdzieś

kaleczny - przymiotnik od słowa kaleka (np. być kaleczny na obie nogi)

kalić (o wodzie)– mącić, brudzić.

kalnica- przednia część wozu, czyli dyszel z dwoma kołami

kalny – mętny (np. kalna woda)

kamienica- dom murowany

kantycki – pastorałki

kapota- męska kurtka, okrycie grzbietu

kapuza- kaptur

karkoszka/karkoska – sękate drewno, poskręcane

kaz – gdzie (kaz moja jupa?)

kazby – jakżeby, gdzieżby

kazywać, kazować – kazać (np. mama mi kazuje iść do pola)

kądziołka- miara ilości lnu=12 półgorstków, 9 kądziołek=klub

kieby- gdyby

kielce- kły u psa

kielo – ile

kieśnia- kieszeń

kinol – nos, nochal

kipnąć- paść, zdechnąć

kiszka – kaszanka

kitkać – łaskotać

klamoty- rzeczy do ubrania, ubrania, ciuchy

klepać (kosę) – pobijać tylcem obucha młotka w ostrze kosy umieszczone na tzw. babce w celu jego utwardzenia i naostrzenia. Dobre „poklepanie” kosy stanowiło prawdziwą sztukę

klepne żelazo - kowadło

klocie – klęcie, przeklinanie

klonkier – stare, rozklekotane urządzenie, mechanizm (np. rower, zegar itp.)

klub- miara ilości lnu =  9 kądziołek

klupać – uderzać, stukać młotkiem

kłapeć- strzęp, śmieć

kłobuch/kobuch/kłobuk – okap z odwróconego snopka umieszczany na mendlu; kapelusz

kłotka – kłódka

kłóska – kłosy zboża

knap- tkacz

kneblować – ściskać powrósłem (przy pomocy kija) okocek (patrz: okocek) słomy

kobylica/dziadek- drewniany uchwyt, rodzaj imadła dociskanego nogą, co pozwalało na obróbkę (okorowywanie) drewna ośnikiem

kociarzyć sie – guzdrać się; wykociarzyć się – wyguzdrać się

kopaczka- motyka

kopić - układać na łące siano w kopy

kopić sie – darzyć się w postaci wielu kop siana w polu

kopyce- skarpety mocowane nawłokami (patrz nawłoki)

kopyrciać sie/pyrciać sie – koziołkować, toczyć się na łeb, na szyję

kopyrtek – koziołek (przewrót w przód)

korczyk- miara objętości np. zboża, 1 korczyk = 4 miarki, około 33 litrów

kornuta – rogata owca

korpiel- brukiew; warzywo/owoc pozbawione specyficznego smaku (odmiana jabłek)

korpielorz- rolnik uprawiający brukiew (korpiele)

korzec- miara objętości np. zboża, 1 korzec = 3 korczyki = 2 półkorce, około 100 litrów

kosisko – drzewce, na którym osadzone jest ostrze kosy

kostrzyboc – ktoś o zmierzwionych, potarganych włosach

kóska- pojemnik na osełkę

krawatka – krawat

krązać – szatkować (kapustę), siekać coś na drobno

krosna- kozioł na którym układa się drewno do piłowania

krótki, malutki! – łagodne przekleństwo

krówskie, krowskie – krowie (przym. od krowa; np. łajno)

krucy (kruca) zeks/krucafuks– przekleństwo

krzesać- obciosywać drewno, odcinać gałęzie; wzniecać iskry przez uderzenie dwóch krzemieni o siebie lub metalu o krzemień

krzypić- kaszleć

krzywaczka – kłonica

ksiuta – młoda dziewczyna, którą łatwo poderwać

ku (komuś, czemuś) iść – iść do kogoś, w kierunku czegoś (np.: ku nom, ku stacji, rzyce, remizie itp.)

kufa – morda, pysk, przeważnie u zwierząt

kućkać – majstrować, dłubać, gmerać w czymś

kujok – kolec (np. ostu, jeżyny)

kukiełka – strucla z makiem, plecione białe pieczywo

kulasy – nogi

kumet – pajda (zwłaszcza grubsza) chleba

kumora – izba z osobnym wejściem, wynajmowana osobom nie posiadającym własnego domu (kumornikom) lub przeznaczona do składowania różnego rodzaju rzeczy

kumornik/kumorek- chłop nie posiadający własnego domu i mieszkający w wynajmowanej od kogoś komorze/kumorze

kumoter – sąsiad; chrzestny ojciec

kumotra/kumoska – sąsiadka; chrzestna matka

kupiciel- kupujący

kurniawa – zamieć śnieżna, zadymka

kurnotek – bluszczyk kurdybanek (Glechoma hederacea), używany zarówno jako przyprawa w formie świeżej i suszonej, jak i podstawa do gotowania zupy, szczególnie na przednówku

kurskie – kurze (przym. od kura); nawóz pochodzący od kur

kurzok- palący papierosy lub fajkę

kurzyć – palić (papierosy lub fajkę)

kurzyniec- nawóz pochodzący od kur

kutrać/kutroć – grzebać/szturchać w czymś (np. w piecu)

kutwasić (sie) – komplikować, iść nie po myśli, plątać (się); robić coś źle, niewłaściwie, nieporządnie

kwarta- miara objętości, 1 kwarta = 4 kwaterki, nieco ponad litr.

kwaśnica- sok z kiszonej kapusty

kwaterka – miara objętości, około ćwierć litra

kwicki – niedojrzałe jabłka

Słownik wyrazów i zwrotów w Choczni używanych- "I" oraz "J"

idze, idze – nie wygłupiaj się, nie gadaj głupot

igiełka – rodzaj drobniutkich rybek rzecznych

ile godzin? – która godzina?

ino- tylko

imbior – odpustowy blok z imbirem.

–ino - przyrostek niektórych nazwisk kończących się na samogłoskę (Bandolino, Turalino, Malacino), oznaczający żonę gospodarza lub wdowę po nim

iść na strykowe/na pycawe – pójść ukradkiem do cudzego sadu, ogrodu i narwać w nim owoców

iśnie- rzeczywiście

iwina- wierzby z kotkami; zagajnik wierzbowy

izba – pokój.

jadzić sie - ropieć

jak bisi! – jak diabli!

jak cyz (wyglądać) – (o kimś) wyglądać okazale, wspaniale, imponująco

jancykrys- antychryst

jałowe – bez omasty (np. ziemniaki)

jarganiaty- kudłaty albo o kręconych włosach

jasiek- fasola o grubych nasionach, w Choczni określana jako groch

jasień - jesion

jaz- aż; tama na rzece

jejik- ich (np. jejik chałpa- ich dom)

jeno- tylko

jeśny- żarłoczny, chętnie i bez problemów wszystko zjadający- raczej o zwierzętach

jojcyć – beczeć, płakać, zawodzić

jscać- sikać

jucha- krew

jupa, jupka – kurtka; bluzka

juzyna – posiłek spożywany w polu (przy żniwach, kopaniu itp.); podwieczorek

Słownik wyrazów i zwrotów w Choczni używanych- "H"

haja- silny opad z wiatrem, deszcz/śnieg burzowy

hajcować- mocno palić w piecu

hanioj – hen, w większym oddaleniu

hańdowni – dawno temu

harenda- dzierżawa

haw- tu

hawaj- awantura, np. zrobić komuś hawaj

hepać- odbijać się

herski – zdrowy, krzepki (np. hersko baba)

hetta, hejta – komenda dla konia, by skręcił w prawo

husiać – kołysać dziecko

hyrdzie- plątanina chwastów i krzaków dziko rosnących; krzaki kolczaste ogólnie