W najdawniejszej choczeńskiej
Księdze Sądowej (zwanej też Wójtowską lub Gromadzką) pojawiają się pojedyncze
wpisy dotyczące sołtysa Śuhaja (inne formy nazwiska Siuhaj lub Szuhay) i
włodarza Smyrdziucha, które wydają się interesujące zarówno ze względu na
wymienione funkcje, jak i nazwiska pełniących je osób.
Pozornie w określeniu sołtys nie
ma nic zagadkowego – sołtysa mamy w Choczni także i dzisiaj, a w świadomości
zdecydowanej większości żyjących w Choczni osób sołtysi byli od zawsze, gdyż
występowali w Choczni przez całe ich życie. Sołtysi pojawili się w Choczni na
stałe po 1954 roku, gdy Chocznia przestała być gminą, a stała się gromadą, ale
występowali także już wcześniej – znany z okresu okupacji sołtys Władysław
Świętek zaczął pełnić tę funkcję w 1933 roku. Jednak w 1631 roku, gdy
odnotowano sołtysa Śuhaja, słowo to znaczyło coś innego. Sołtys nie był wtedy
przedstawicielem lokalnej, wiejskiej społeczności i organem wykonawczym
sołectwa (jak dziś), lecz właścicielem sołtystwa – majątku/folwarku, który:
- otrzymał on sam jako zasadźca
organizujący nową wieś,
- dziedziczył po przodkach,
będących zasadźcami,
- otrzymywał na niego nadanie
królewskie,
- wykupił od poprzednich
właścicieli (np. zasadźców lub ich potomków).
W 1631 roku był w Choczni tylko jeden majątek sołtysi, usytuowany w górnej części wsi (dawnej Choczni Nowej), którego właścicielami (a więc sołtysami) od 1582 roku była rodzina Szczurów. Jak wiadomo, majątek ten otrzymał od króla Stefana Batorego Grzegorz Szczur, żołnierz piechoty wybranieckiej, za zasługi w czasie oblężenia Pskowa w czasie wojny przeciwko Rosji (III wyprawy inflanckiej Batorego). W XIV wieku, podczas lokacji Choczni Starej, musiał istnieć w dolnej Choczni inny majątek sołtysi, ale po trzech wiekach historii Choczni pamięć o nim już się zatarła i do dziś nie wiadomo, gdzie mógł się on dokładnie znajdować.
Czego sołtysem był więc właściwie ów Śuhaj?
Jeżeli nie sołtystwa w Choczni, to może jakiegoś majątku sołtysiego w Kaczynie, należącej do tej samej parafii i lokowanej około 80 lat wcześniej?
Tę wieś zasiedlali na prawie wołoskim głównie górale karpaccy przybyli z południa i południowego wschodu, co pasuje do pochodzenia nazwiska Śuhaj, które wywodzić można od węgierskiego słowa suhanc, oznaczającego młodzieńca (wyrostka, parobka, kawalera), a formę Siuhaj przybrało na terenie obecnej Słowacji, przez zastąpienie sufiksu -nc końcówką typową dla dialektów słowackich.
Sołtys Śuhaj występuje wprawdzie w Księdze Sądowej tylko raz, ale jego nazwisko odnotowano w niej siedmiokrotnie w latach 1576-1651 (raz występuje też nieco podobne nazwisko Suwaj). Analizując poszczególne zapisy można ustalić, że pozostali wymienieni w Księdze Sądowej Śuhajowie byli zarębnikami, przystosowującymi do celów rolniczych zalesione parcele powyżej Sołtystwa Szczurów. Suhaiczyków mamy też w dwóch metrykach chrztów z Wadowic (1609 i 1614), dotyczących mieszkańców Choczni oraz w czterech metrykach ślubów z 1603, 1604 i 1624 roku, w których nowożeńcem był Andrzej Suhayczyk, a świadkami Sebastian, Jan i Błażej Suchaiczykowie. Niewykluczone ponadto, że niejaki zarębnik Siupa/Siuha, wymieniany w spisach płatników podatku kościelnego (taczma) do 1711 roku, to także przedstawiciel tej samej rodziny.
Wszystkie te zapisy świadczą o ciągłej obecności w Choczni różnie zapisywanych Śuhajów przez co najmniej kilka pokoleń, przy braku jakichkolwiek danych na ich temat z Kaczyny.
Należy więc rozpatrzyć inną hipotezę - skoro sołtys Śuhaj był rzeczywiście z Choczni i jego rodzina mieszkała tam już znacznie wcześniej, to może chodziło jednak o sołtysa Szczura?
W tym czasie nazwiska chocznian nie były jeszcze
ustabilizowane i z reguły przedstawiciele większych choczeńskich rodów byli
określani więcej niż jednym mianem (np. Guzdkowie byli jednocześnie Wątrobami,
Kumorkowie - Malatami, Turałowie – Kleśniakami, itd.). Dlatego nie sposób
wykluczyć, że i Szczurowie mogli być „dwunazwiskowi” i używać wymiennie obok
nazwiska Szczur także i Śuhaj. Tym bardziej, że Śuhajowie mieszkali koło
sołtystwa Szczurów, a skądinąd wiadomo, że część Szczurów również była
zarębnikami. Jeżeli zarębnicy Siupowie/Siuhowie to także Śuhajowie, to musieli
oni być zapisywani w metrykach kościelnych pod innym nazwiskiem, skoro przez
dłuższy czas obecności w Choczni, jako Siupowie/Siuhowie są znani tylko ze
spisów taczma.
Równie ciekawy, jak w przypadku sołtysa Śuhaja, jest zapis dotyczący włodarza Stanisława Smyrdziucha z 1576 roku. To jedyny włodarz w Księdze Sądowej i jedyny znany z imienia Smyrdziuch w starych dokumentach dotyczących Choczni.
Według definicji słownikowej włodarz był zarządcą, niższym urzędnikiem odpowiedzialnym wobec władzy zwierzchniej (w tym przypadku starosty barwałdzkiego, dzierżawcy królewskiej Choczni), za stan majątkowy całej wsi lub folwarku w niej położonego (odprowadzanie podatków, czynszów, odrabianie pańszczyzny). Jako urzędnik – delegat starosty uczestniczył obok wójta i przysiężnych w rozstrzyganiu sporów majątkowych, zatwierdzaniu spadków, testamentów i nakładaniu kar w sprawach niekryminalnych. Takich urzędników starościańskich, uczestniczących w posiedzeniach sądowych, pojawia się wielu w starych zapisach Księgi Sądowej, część z nich było także jak Smyrdziuch mieszkańcami wsi, ale tylko on jeden zapisany został jako włodarz.
Na dodatek parcele gruntowe Smyrdziuchów
określano niekiedy nie jako rolę, czy jej część, jak w przypadku „zwykłych” choczeńskich
kmieci, lecz jako „osiadłość” (w zapisie transakcji z 1729 roku, gdy za 90 zł
zakupił jej północną część Franciszek Rokowski). To sugeruje, że własność Smyrdziuchów
miała jakiś szczególny status, a oni sami nie byli tylko zwykłymi urzędnikami starosty.
Nie zawsze zresztą uległymi - Józef Putek przytacza przykład jednego z nich,
który pobił drewnianym kołkiem gumiennika (czyli innego urzędnika)
starościńskiego. Oprócz niego i włodarza Stanisława niewiele o nich wiadomo. Tego
nazwiska (lub podobnego) brak jest w zapisach metrykalnych, czy spisach
podatkowych. Mogło zaniknąć bardzo wcześnie, jeszcze przed wprowadzeniem
zapisów metrykalnych lub dawni Smyrdziuchowie posiadali jakieś alternatywne nazwisko/przezwisko,
pod którym byli zapisywani.
Określenie Smyrdziuch przetrwało natomiast,
choć w formie nieco przekształconej, w nazwie jednej z choczeńskich ról. W I
połowie XVII wieku Rola Smyrduchowska (lub Śmierdzichowska/Śmierdziuchowska)
leżała w dolnej części wsi po obu stronach Choczenki, rozpościerając się od
granicy z Zawadką po granicę z Frydrychowicami (przecinając Choczenkę i Zawale).
Po raz ostatni ta nazwa pojawia się w Metryce Józefińskiej z końca XVIII wieku
w Niwie Dolnej od Wadowic (dolne Zawale), oddzielona od granic miejskich tylko
Rolą Kołagowską. Jak widać, z czasem nazwisko Smyrdziuch zaczęto zastępować
przez Śmierdzich/Śmierdziuch, choć jego pochodzenie mogło być zupełnie inne i wcale
nie oznaczać, że jakiś protoplasta tego rodu wydzielał wokół siebie brzydki zapach.
Można próbować wywodzić go od używanego wśród Słowian słowa smerda,
wymawianego w Choczni jako „smyrda” i oznaczającego początkowo wolnego chłopa,
a później poddanego, sługę uzależnionego od władcy lub też młokosa. Stopniowo
słowo smerda przyjęło znaczenie pogardliwe dla człowieka o niskim
statusie społecznym. Co ciekawe, jedno z wymienionych wyżej znaczeń nawiązuje
do funkcji sprawowanej przez Stanisława Smyrdziucha.
Można zastanowić się również, czy
specjalny status Smyrdziuchów i ich włości w dolnej Choczni nie wynikał z
faktu, że gospodarowali oni na gruntach pierwotnego sołtystwa z Choczni Starej
lub byli potomkami, czy dziedzicami pierwszego sołtysa. Albo zarządcami
folwarku sołtysiego z nadania starosty. W każdym razie ich „osiadłość” jako
jedna z nielicznych według znanych źródeł historycznych rozpościerała się po
obu stronach Choczenki. Tak położony był tylko majątek sołtysi w Choczni Górnej
i dobra plebańskie.
