Uwłaszczenie chłopów w Choczni w 1848 roku

 

Podstawą do uwłaszczenia chłopów w Choczni był patent ogłoszony we Lwowie 22 kwietnia 1848 roku przez hrabiego Franza Stadiona, sprawującego od 1847 roku urząd gubernatora Galicji. Według tego patentu powinności pańszczyźniane miały ustać z dniem 15 maja 1848 roku, a uprawiana przez chłopów ziemia miał być im nadana na własność. Patent regulował również zwolnienia właścicieli ziemskich z pewnych podatków i zobowiązań oraz przewidywał powołanie specjalnej komisji, która miała określić ich straty i wyliczyć za nie odszkodowania. Kolejnym krokiem na drodze do uwłaszczenia był patent cesarza Ferdynanda Habsburga z 7 września 1848 roku, którego postanowienia szły nieco dalej, niż wcześniejszego patentu Stadiona. Patent cesarski znosił stosunki poddańcze, władzę opiekuńczą dziedziców nad poddanymi, różnice prawne między gruntami  pozostającymi w użytkowaniu chłopów (rustykalnymi) i będącymi własnością pańską (dominikalnymi) oraz ciężary, powinności i daniny wynikające ze stosunku poddańczego, z tytułu własności gruntowej, dworskiej, itd.

Po uwłaszczeniu choczeńscy chłopi uzyskiwali więc formalny tytuł prawny do użytkowanej przez nich ziemi, którą wcześniej i tak mogli swobodnie dysponować, to znaczy sprzedawać, zastawiać, czy przekazywać następcom (dzieciom, krewnym lub innym osobom). Kolejną korzyścią z uwłaszczenia było ustanie obowiązku wykonywania pańszczyzny i odprowadzania czynszów pańszczyźnianych na rzecz właścicieli wsi, którymi w 1848 roku byli spadkobiercy hrabiego Wincentego Ferrariusza Bobrowskiego: jego syn Ignacy oraz córki Marianna Siemońska i Albina Dunin.

Podsumowanie uwłaszczenia chłopów w Choczni przynosi aneks do książki Krzysztofa Ślusarka „Uwłaszczenie chłopów w Galicji zachodniej”.

Według autora tej publikacji ogółem zostało uwłaszczonych w Choczni 206 gospodarstw chłopskich o łącznej powierzchni 2797 morgów i 814 sążni (pozostałe grunta stanowiły własność dominikalną, plebańską i Piotra Dunina z folwarku sołtysiego). W rzeczywistości w Choczni było w 1848 roku znacznie więcej niż 206 gospodarstw. Ta liczba odnosi się do gospodarstw sprzed kilkudziesięciu lat, które istniały w momencie wprowadzenia obowiązujących regulacji pańszczyźnianych i które do 1848 roku uległy przeważnie znacznemu rozdrobnieniu. Wartość obciążeń rozkładała się więc w 1848 roku na ogół nie na jedno gospodarstwo, ale na całą ich grupę.

Chłopi choczeńscy na mocy uwłaszczenia zostali zwolnieni z odprowadzania zobowiązań pańszczyźnianych w naturze za kwotę 4 złotych reńskich i 24 krajcarów oraz z wykonywania:

 - 104 dni pańszczyzny sprzężajnej rocznie,

- 4177 dni pańszczyzny pieszej,

- 133 motków przędzy rocznie,

o łącznej wartości 481 złotych reńskich i 33 krajcarów oraz odprowadzania czynszów pańszczyźnianych w wysokości 346 złotych reńskich i 48 krajcarów rocznie. Czynsze pańszczyźniane stanowiły więc w Choczni prawie 42 % łącznej wartości świadczeń na rzecz właściciela i niemal 72% wartości robocizny pieszej, w zaprzęgu i przędzenia.

Na jedno uwłaszczone gospodarstwo w Choczni (według nomenklatury Krzysztofa Ślusarka) przypadało średnio pół dnia pańszczyzny konnej, 20 dni pańszczyzny pieszej, 0,65 motka przędzy i 2,33 zł czynszu.

Dla porównania w sąsiednich miejscowościach wyglądało to tak:

- Frydrychowice- 13 dni pańszczyzny konnej, 98 dni pańszczyzny pieszej i niemal brak czynszu,

- Inwałd - niemal 24 dni pańszczyzny konnej, 45 dni pańszczyzny pieszej i 0,57 zł czynszu,

- Tomice – 31 dni pańszczyzny konnej, ponad 81 dni pańszczyzny pieszej i 0,79 zł czynszu,

- Ponikiew – 0,1 dnia pańszczyzny konnej, półtora dnia pańszczyzny pieszej i 0,44 zł czynszu.

Chocznianie znacznie częściej niż sąsiedzi płacili więc czynsz pańszczyźniany i znacznie rzadziej osobiście odrabiali pańszczyznę (z wyjątkiem Ponikwi).

Wykaz konkretnych nazwisk właścicieli gospodarstw z Choczni oraz ich obciążeń pańszczyźnianych znalazł się w dokumentach przygotowanych przez Komisję Ministerialną do Zniesienia Ciężarów Gruntowych w Krakowie. Nosi on tytuł „Wykaz powinności poddańczych w ziemiopłodach (naturaliach), w robociźnie i daninach pieniężnych obowiązanej gminy za słusznem wynagrodzeniem zniesionych”. Komisja pracowała w Choczni do 1855 roku, także przy uwłaszczeniu majątku plebańskiego i sołtysiego. Pod jej pracami zachował się podpis urzędnika Grzegorza Plichty.

Najwyższe czynsze i daniny pieniężne do czasów uwłaszczenia odprowadzali:

• 15 zł i 6 kr Gzela spod nr 105 z Rzyckim spod nr 344,
• 14 zł 57 kr Ruła spod nr 146 razem z: Guzdekiem spod nr 151, Kolbrem spod nr 230, Komanem spod nr 368 i Grządzielem spod nr 147,
• 14 zł i 15 kr Ścigalski z Gąsiorem spod nr 38 razem z Zającem spod nr 239,
• 12 zł i 52 kr Guzdek spod nr 148 razem z: Dąbrowskim spod nr 149, Balonem spod nr 253 i innym Guzdkiem spod nr 142,
• 12 zł i 36 kr Dąbrowscy spod nr 168 i 170 razem z Guzdkiem spod nr 314,
• 11 zł i 9 kr  Dąbrowscy spod nr 150 i 259 oraz Drapa spod nr 238,
• 10 zł i 26 kr Kręcioch spod nr 141 razem z: Drapami spod nr 354 i 142 oraz Styłą spod nr 345,
• 10 zł i 12 kr Świętkowie spod nr 155 i 369 razem z: Bryndzą spod nr 54 i Romańczykiem spod nr 321,
• 10 zł i 3 kr Burzejowie spod numerów 115, 330 i 116,
• 10 zł Tomasz Widlarz spod nr 2 razem z: Sebastianem Widlarzem spod nr 3 i 269, Tomaszem Bąkiem spod nr 253 i Józefem Kumorkiem spod nr 56.

Największą liczbę dni pańszczyzny pieszej odrabiali rocznie do 1848 roku:

• 50 Guzdek spod nr 156 razem z Balonem spod nr 220,
• 49 Ruła spod nr 146 razem z: Guzdekiem spod nr 151, Kolbrem spod nr 230, Komanem spod nr 368 i Grządzielem spod nr 147,
• 43 Guzdek spod nr 148 razem z: Dąbrowskim spod nr 149, Balonem spod nr 253 i innym Guzdkiem spod nr 142,
• 35 Kręcioch spod nr 141 razem z: Drapami spod nr 354 i 142 oraz Styłą spod nr 345,
• 34 Świętkowie spod nr 155 i 369 razem z: Bryndzą spod nr 54 i Romańczykiem spod nr 321,
• 34 Gzela spod nr 105 z Rzyckim spod nr 344,
• 33 Burzejowie spod numerów 115, 330 i 116,
• 33 Tomaszek spod nr 355 razem z Pietruszką spod nr 231,
• 32 Nowak spod nr 144,
• 32 Dąbrowscy spod nr 150 i 259 oraz Drapa spod nr 238,
• 30 Gzela spod nr 65 z Hanusiakiem spod nr 66,
• 30 Ramza spod nr 262.