Choczeńskie rody - Kręciochowie

Początki Kręciochów w Choczni

Pierwsze ślady obecności Kręciochów w Choczni datowane są na drugą połowę XVII wieku. 

W 1657 roku Wincenty i Katarzyna Kręciochowie ochrzcili w Choczni swoją córkę Małgorzatę. Nie można jednak traktować tego zapisu jako dowód na stałą obecność Kręciochów w Choczni, ponieważ kolejne wzmianki o nich są 20 lat późniejsze. Między 1657 rokiem (datą chrztu Małgorzaty), a 1677 rokiem (datą ślubu Jacentego Kręciocha i Felicji Płonka) brak nazwiska Kręcioch nie tylko wśród chrzczonych, zmarłych i małżonków, ale nawet u świadków tych wydarzeń zapisanych w metrykach. W tym okresie Kręciochów nie ujmują również spisy płatników podatku kościelnego (taczma) prowadzone od 1663 roku.

Po 1677 roku zapisy wymieniające Kręciochów mają już charakter ciągły, aż do współczesności.

Analizując stare metryki kościelne z Choczni, można przyjąć z dużym prawdopodobieństwem, że wszyscy choczeńscy Kręciochowie wywodzą się albo od wymienionych wyżej Jacentego i Felicji, albo od Pawła i Agnieszki, czyli drugiej pary małżeńskiej o tym nazwisku posiadającej dzieci w Choczni, począwszy od 1685 roku.

Jedynie w przypadku Tomasza Kręciocha i jego potomków (od 1720 roku) oraz Wojciecha Kręciocha i jego potomków (od 1732 roku) nie sposób stwierdzić, czy byli synami Jacentego, czy Pawła, ponieważ ich narodziny przypadają na około 10-letni okres, z którego metryki chrztu niestety się nie zachowały.

W 1720 roku urodził się Wawrzyniec Kręcioch, syn Franciszka i wnuk wspomnianego wyżej Pawła. Warto wspomnieć o nim z tego powodu, że on sam i jego potomkowie aż do początków XIX wieku byli zapisywani również jako Małeccy lub w formie Kręcioch vulgo Małecki. Podobnie zapisywany był jego młodszy brat Jan (ur. 1723), który jednak nie miał dzieci w Choczni.

Pochodzenie nazwiska Kręcioch

W Wielkim Słowniku Języka Polskiego słowo "kręcioch" oznacza: 1. człowieka ruchliwego, 2. oszusta - osoby mającej na celu odniesienie korzyści poprzez unikanie mówienia prawdy, kłamstwo lub oszukiwanie kogoś.

Według Internetowego Słownika Nazwisk w Polsce, powstałym pod egidą Polskiej Akademii Nauk, nazwisko Kręcioch pochodzi albo od wyrazu pospolitego "kręcioch" (w znaczeniu jak wyżej), od czasownika kręcić lub od nazwy własnej odimiennej Kręt.

Natomiast Teresa Kolber w swojej pracy doktorskiej wywodzi pochodzenie nazwiska Kręcioch od określenia gwarowego „kręcioch”- człowiek zbyt afektowny, człowiek, co przy chodzie zadkiem kręci.

Z kolei w pracy magisterskiej Ewy Widlarz nazwisko Kręcioch wywodzone jest od słowa „kręcić”- kłamać, oszukiwać.

Idąc tym tropem- Kręcioch oznaczałby oszusta, naciągacza, kłamcę, cygana. Co ciekawe nazwisko Cygan również występowało w XVII wieku w Choczni, ale związków Kręciochów z Cyganami nie da się udowodnić na podstawie istniejących źródeł historycznych.

Ponieważ czasownik kręcić, wymieniany jako możliwe źródło pochodzenia nazwiska Kręcioch przez badaczy z PAN, może oznaczać również obracać czymś, to Kręcioch w tej interpretacji, mógłby być osobą mielącą zboże w żarnach, co wiązało się z obracaniem kamienia żarnowego.

Siedziby i stan posiadania Kręciochów w Choczni

O miejscu zamieszkania Kręciochów w Choczni po raz pierwszy wnioskować na podstawie spisu płatników podatku kościelnego (taczma) z 1679 roku. Wymieniony w tym spisie Jacek Kręciosek (Jacenty Kręcioch) zamieszkiwał w górnej części wsi, mając za sąsiadów: Walasków, Krawców, Dziadków i Strzeżoniów.

W Metryce Józefińskiej z lata 1785-1789 rola „Kręciowska” widnieje w tym samym miejscu, co siedziba Jacka Kręcioska 100 lat wcześniej. Zaliczono ją do Niwy Zakościelnej i sąsiadowała w jej górnej części z rolami Krawczowską i Dziadkowską.

Spis płatników podatku kościelnego (messaliów) z 1803 roku wymienia aż 13 Kręciochów: Wojciecha, dwóch Fabianów, dwóch Stanisławów, Tomasza, Urbana, Józefa, Walentego, Ignacego, dwóch Michałów i Aleksego. To świadczy, jak ród Kręciochów był już wówczas rozrośnięty i jak popularne było to nazwisko w Choczni.

Większość Kręciochów na początku XIX wieku mieszkała w Niwie Zakościelnej „południowej”, czyli ich pola rozpościerały się od Choczenki w kierunku południowo- zachodnim, po granicę z Zawadką. Co ciekawe, połowa z nich mieszkała w domach o kolejnej numeracji od 61 do 66, czyli przy dzisiejszej Białej Drodze, naprzeciw obecnego Domu Strażaka i poniżej.

Natomiast trzech z trzynastu Kręciochów z 1803 roku żyło już wtedy w Niwie Dolnej od Wadowic- przy dzisiejszym Zawalu.

Te lokalizacje potwierdzają kolejne spisy płatników do 1836 roku oraz Grundparzelen Protocoll z lat 1844-1852.

Według tego ostatniego źródła 14 Kręciochów posiadało w Choczni łącznie ponad 102 morgi gruntu. Najmajętniejszym Kręciochem był wtedy karczmarz Tomasz z dzisiejszego Zawala, posiadacz prawie 13 mórg. Tylko nieznacznie ustępował mu majątkiem Franciszek z Niwy Zakościelnej. Stan posiadania gruntów kolejnych pięciu Kręciochów przekraczał choczeńską średnią.

Na podstawie zapisów w Księgach Wstrzemięźliwości i Trzeźwości szacować można, że nazwisko Kręcioch było wtedy drugim najpopularniejszym nazwiskiem w Choczni (za nazwiskiem Szczur).

Kolejny spis z 1875 roku, tym razem dotyczący darczyńców na przeróbkę starych i zakup nowych dzwonów kościelnych, zawiera 13 właścicieli domów w Choczni noszących nazwisko Kręcioch. Czyli że liczba domów Kręciochów w Choczni w latach 1803-1875 nie zmieniała się zbytnio (od 13 w 1803, przez 14 w 1844, po ponownie 13 w 1875).

Co ciekawe choczeński spis właścicieli gospodarstw z 1960 roku także wykazał 14 Kręciochów.

Choczeńscy Kręciochowie poza Chocznią

Już w na przełomie XVIII i XIX wieku potomkowie choczeńskich Kręciochów zamieszkiwali w Andrychowie i w Wadowicach.

W pierwszej z tych miejscowości przychodziły na świat dzieci Jana i Małgorzaty Kręciochów: Teresa, urodzona w 1789 roku i Wojciech, urodzony w 1791 roku, późniejszy kontroler kasy miejskiej w magistracie andrychowskim w latach dwudziestych XIX wieku.

Na początku XIX wieku do cechu tkackiego w Andrychowie wstąpił choczeński przekupień Franciszek Kręcioch (syn Kazimierza), który z żoną Franciszką z Kadłubickich doczekał się w Andrychowie co najmniej pięciu potomków, począwszy od syna Jakuba urodzonego w 1808 roku.

W 1808 roku w Andrychowie urodziła się również Wincenty Kręcioch, syn Jakuba i Ewy z domu Ficek.

Natomiast pierwszym wadowickim Kręciochem wywodzącym się z Choczni był szewc Paweł Kręcioch, syn Jacentego Kręciocha i Katarzyny z domu Styła, którego dzieci rodziły się w Wadowicach od 1813 roku.

Według ustaleń dr Teresy Kolber nazwisko Kręcioch dość dawno temu występowało również we Frydrychowicach (1870), Kleczy Dolnej (1920), Woźnikach (1918), Radoczy (1892) i w Zawadce (1851).
Choczeńskie korzenie mają także Kręciochowie z Nowego Sącza, którzy pojawili się tam na przełomie XIX i XX wieku. Są potomkami nauczyciela Józefa Kręciocha (ur. w 1815 roku), o którym będzie mowa w dalszej części notatki.

Licznych choczeńskich Kręciochów można znaleźć wśród emigrantów w USA.

Pierwszym z nich był Wojciech Kręcioch (ur. 1859 syn Jana i Heleny), który już w 1902 roku otrzymał amerykańskie obywatelstwo. Wojciech prowadził własny sklep, a jego trzej synowie służyli w amerykańskiej armii. Dwaj starsi zdążyli urodzić się jeszcze w Choczni: Jan Wojciech Kręcioch (ur. w 1888 roku), który zapoczątkował linię Kręciochów w stanie Ohio oraz Franciszek (ur. w 1893 roku), artylerzysta ranny w czasie I WŚ, którego potomkowie przychodzili na świat w mieście Fall River w stanie Massachusetts. Znacznie młodszy od nich Józef Alfred (urodzony w 1900 roku na emigracji w Massachusetts) był także żołnierzem armii generała Hallera we Francji, z którą dotarł do Polski w 1919 roku.

W USA mieszkali ponadto urodzeni w Choczni:

• Jan Kręcioch ur. 1883, syn Franciszka,
• Jan Kręcioch ur. 1871, syn Jana,
• Michał Kręcioch ur. 1872, syn Jana,
• Michał Kręcioch, ur. 1880, syn Ignacego, kowal w stanie Indiana,
• Szczepan Kręcioch ur. 1908, syn Michała,
• Tomasz Kręcioch ur. 1883, syn Jana,
• Marianna Aniela Kręcioch (Linko) ur. 1882, córka Jana,
• Anna Kręcioch (Cibor), ur. 1890, córka Jana,
• Bronisława Kręcioch (Kamionka) ur. 1890, córka Jana,
• Elżbieta Kręcioch (Cibor) ur. 1853, córka Jana,
• Elżbieta Kręcioch (Zając) ur. 1891, córka Jana,
• Helena Kręcioch (Bartus) ur. 1885, córka Franciszka,
• Honorata Kręcioch (Janik) ur. 1887, córka Wojciecha,
• Magdalena Maria Kręcioch (Nowak) ur. 1888, córka Jana.

Wymieniony wyżej Tomasz Kręcioch (1883-1965), murarz, hutnik i hydraulik, mieszkaniec przedmieść Chicago, doczekał się w USA z żoną Apolonią aż dwanaściorga dzieci.

Potomkowie choczeńskich Kręciochów żyli również lub żyją nadal między innymi w:

• Czechach (po krawcu Janie synu Mateusza, urodzonym w 1883 roku),
• Francji (po górniku Janie synu Tomasza urodzonym w 1893 roku),
• Izraelu (po Zofii Kręcioch, córce Józefa, urodzonej w 1914 roku),
• Australii (po Zofii Kręcioch, córce Jana, urodzonej w 1923 roku),
• Wielkiej Brytanii (po Henryku Kręciochu, synu Tomasza, urodzonym w 1926 roku w Liege i Władysławie Bolesławie, synu Józefa, urodzonym w 1910 roku). Brytyjscy Kręciochowie występują też pod nazwiskiem Kershaw i Cass.

Oczywiście Kręciochowie z Choczni rozprzestrzenili się także na obszarze całej Polski.

Według danych z początku XXI wieku w Polsce mieszkało 268 osób o tym nazwisku, najwięcej w: 

• powiecie wadowickim 129,
• Krakowie 25,
• Bielsku-Białej 21,
• Radomiu 17,
• Nowym Sączu 12,
• Chrzanowie 11,
• Świdnicy 9,
• Zawierciu i Katowicach po 6.

Kręciochowie w okresie I wojny światowej

Dziesięciu choczeńskich Kręciochów zginęło lub zostało rannych w czasie I wojny światowej:

• Feliks syn Jana (ur. 1880), żołnierz 16 pułku strzelców, ranny dostał się do niewoli rosyjskiej,
• Franciszek syn Jana (ur. 1881), zginął na froncie pod Kraśnikiem w 1917 roku, 
• Franciszek syn Wojciecha (ur. 1893) artylerzysta US Army, ranny na froncie,
• Jan syn Ignacego (ur. 1883), żołnierz 56 pp, ranny dostał się do niewoli rosyjskiej i był więziony w stanicy Nikołajewskiej,
• Jan syn Szymona (ur. 1889) żołnierz 56 pp, został rany na froncie w 1915 roku,
• Jan syn Antoniego (ur. 1893) żołnierz 2 Pułku Ułanów Legionów Polskich, ranny na froncie przebywał w szpitalu w Lublinie,
• Józef  syn Jana (ur. 1886) zginął na froncie pod Stanisławowem w 1916 roku,
• Józef syn Jana (ur. 1893) żołnierz 16 pp, chory przebywał w szpitalu w Pradze (1915), później został uznany za zaginionego,
• Michał syn Tomasza (ur. 1889) żołnierz francuskiej Legii Cudzoziemskiej- kapral w Régiment de Marche d’Afrique. Zginął w 1916 roku w czasie walk w Grecji,
• Wojciech (ur. 1889) żołnierz 56 pp, został ranny na froncie (1915).

 Żołnierzem 5 Pułku Piechoty Legionów Polskich był także Jan Kręcioch, syn Tomasza (ur. 1893).

Kręciochowie w czasie II wojny światowej

Wśród więźniów niemieckich obozów koncentracyjnych w czasie II wojny światowej znaleźli się:

• Franciszka Kręcioch ur. 1900 (Ravensbrück),
• Helena Kręcioch ur. 1905 (ofiara Auschwitz),
• Jan Kręcioch ur. 1893 (ofiara Auschwitz, gdzie trafił z Francji, aresztowany za sabotaż w kopalni).

Marynarz Władysław Kręcioch zatonął na niszczycielu ORP Orkan w 1943 roku.

W ruchu oporu udział brali:

• Michał Kręcioch ur. 1900,
• Stanisław Kręcioch ur. 1913,
• Józef Kręcioch ur. 1915, pseudonim „Burian”, „Niemsta”, członek ZWZ-AK, zastępca dowódcy batalionu AK „Orzeł” w stopniu porucznika, w 1943 roku skazany przez Niemców na karę śmierci. Brał udział w aktach dywersji, sabotażu, kolportażu ulotek i akcjach bojowych,
• Zygmunt Kręcioch ur. 1916, podporucznik w batalionie AK „Orzeł-Ważka”, organizator komórek konspiracyjnych, szkolił młodzież partyzancką, zdobywał broń i rozprowadzał ulotki.

Franciszek i Rozalia Kręciochowie podpisali volkslistę, chcąc uchronić przed  represjami okupanta niepełnosprawną siostrę Helenę, co i tak się nie powiodło. Helena zginęła w Auschwitz, a Kręciochowie po wojnie trafili do więzienia.

Według kwestionariuszy szkód wojennych z 1945 roku w czasie okupacji niemieckiej szkody poniosło 10 gospodarstw Kręciochów z Choczni.

Największe: Józefa Kręciocha (nr 229), Szymona Kręciocha (nr 481) i Heleny Kręcioch (nr 322).

Najbardziej znani Kręciochowie z Choczni i ich potomkowie.

• Michał Kręcioch ur. 1734, syn Wojciecha, choczeński wójt (1783-1790) skazany na plagi za bunt przeciwko Starowieyskiemu,
• Franciszek Kręcioch ur. 1784, syn Ignacego, choczeński wójt (1822),
• Jakub Kręcioch ur. 1807, syn Adama, choczeński kowal i sklepikarz,
• Tomasz Kręcioch ur. 1813, syn Franciszka, choczeński karczmarz (1840) przy obecnej ulicy Zawale,
• Józef Kręcioch ur. 1815, syn Franciszka, nauczyciel w Wadowicach, Jawiszowicach, Dankowicach i w Tyńcu (tam także organista),
• Antoni Kręcioch ur. 1829, syn Bartłomieja, mistrz krawiecki w Cieszynie (1888),
• Franciszek Kręcioch ur. 1857, syn Jana, krawiec, sklepikarz, karczmarz w Choczni Górnej, pszczelarz, członek rady parafialnej, kościelny kantor, organizator i przewodnik pielgrzymek,
• Andrzej Kręcioch ur. 1874, syn Jana, członek zarządu Kasy Zapomogowo-Pożyczkowej w Choczni (1920),
• Józef Kręcioch ur. 1886, syn Franciszka, absolwent 4 klas gimnazjum w Wadowicach i seminarium klasycznego w Detroit, urzędnik kolejowy, stacjomistrz, naczelnik licznych stacji kolejowych, kandydat na posła w wyborach w 1922 roku,
• Jan Kręcioch ur. 1893, syn Antoniego, członek choczeńskiego „Sokoła”, ułan Legionów Polskich w czasie I WŚ, wachmistrz WP w wojnie polsko-bolszewickiej, kolejarz w Bielsku,
• Andrzej Kręcioch ur. 1897, syn Antoniego, pracownik i naczelnik urzędów pocztowych, uczestnik wojny polsko-bolszewickiej i konspiracji w czasie II WŚ, represjonowany przez UB w Polsce Ludowej,
• Michał Kręcioch ur. 1900, syn Franciszka, artysta malarz, absolwent ASP w Krakowie, nauczyciel rysunku w Gimnazjum im. Mickiewicza w Warszawie, uczestnik konspiracji w czasie II WŚ, więziony przez Niemców na Montelupich w Krakowie, zbiegł z transportu do Majdanka,
• Edward Kręcioch ur. 1912 w Muszynie, syn Józefa, uczeń gimnazjów w Wadowicach, Gorlicach i w Chrzanowie, student Wydziału Filozofii UJ, podporucznik rezerwy WP, krakowski urzędnik,
• Albin Kręcioch ur. 1914, syn Franciszka, mistrz krawiecki,
• Józef Kręcioch ur. 1915, syn Józefa, absolwent wadowickiego gimnazjum w 1935 roku, żołnierz zawodowy, uczestnik kampanii wrześniowej 1939 roku i konspiracji w czasie okupacji- oficer AK w batalionie „Orzeł-Ważka”, po wojnie inżynier rolnictwa- meliorant, odznaczony Virtuti Militari,
• Stanisław Kręcioch ur. 1915, syn Franciszka, absolwent Technikum Rolniczego w Czernichowie, doradca rolniczy, agronom, członek gminnych i gromadzkich komisji w Choczni, działacz amatorskiego ruchu teatralnego w Choczni,
• Zygmunt Kręcioch ur. 1916, syn Józefa, absolwent wadowickiego gimnazjum (1938), żołnierz kampanii wrześniowej 1939 roku, podporucznik AK w batalionie „Orzeł –Ważka”, powojenny inżynier rolnictwa,C
• Clayton Fay Black ur. 1918, wnuk Wojciecha, amerykański fizyk, autor licznych prac naukowych,
• Stanisław Kręcioch ur. 1921, syn Antoniego, inżynier, autor patentów, mieszkaniec Bielska,
• Edward Kolaczyk ur. 1936, wnuk Michała, amerykański pisarz, autor romansów pisanych pod kobiecym pseudonimem,
• ksiądz Jakub Kręcioch ur. 1940, syn Andrzeja, salezjanin, pracownik Towarzystwa Naukowego KUL w Lublinie,
• Andrzej Kręcioch ur. 1941 w Krakowie, syn Edwarda, historyk, publicysta,
• Michał Kręcioch ur. 1947, syn Stanisława, inżynier budownictwa, absolwent Politechniki Krakowskiej, nauczyciel w Technikum Rolniczym w Radoczy, radny gminy Tomice, redaktor lokalnych periodyków, autor m.in. książki „Na wsi i dla wsi”,
• Adam Kręcioch ur. 1954 w Wadowicach, syn Anastazego, inżynier mechanik, absolwent Politechniki Krakowskiej, radny i wójt gminy Tomice, działacz sportowy, prywatny przedsiębiorca,
• ksiądz Marek Kręcioch, ur. 1958, syn Albina, proboszcz w Kobiernicach, pszczelarz.

Czarne karty historii Kręciochów

Oprócz wymienionych wyżej zasłużonych i wybitnych przedstawicieli rodu Kręciochów zdarzały się również jednostki nieprzynoszące moim przodkom Kręciochom chluby:

• w 1860 roku Jan Kręcioch był poszukiwany listem gończym po ucieczce z więzienia w Kartuzach na Kaszubach, gdzie znalazł się po udowodnionym zarzucie podłożenia ognia,
• w 1867 roku w Choczni w czasie kłótni z bliskim krewnym Jan Kręcioch został tak pobity, że zmarł w wyniku odniesionych obrażeń,
• w 1928 roku Władysław Kręcioch zamordował swoją młodszą siostrę Marię, po czym popełnił samobójstwo. Do zajścia doszło w okolicach Budzynia (Wielkopolska), gdzie zamieszkiwali po przeprowadzce z Choczni, a jego tłem był spór o majątek rodzinny,
• Antoni Kręcioch urodzony w Andrychowie w 1915 roku, jako syn chocznianina Ludwika Kręciocha, notoryczny złodziej, do 1932 roku odsiadywał wyrok więzienia za kradzież kościelną. Zmarł w 1942 roku podczas kolejnej odsiadki, tym razem w więzieniu w Rawiczu.