Virtuti Militari dla Karola Nowaka

 

Karol Ignacy Nowak (link) nie był rodowitym chocznianinem. Przyszedł na świat w 1889 roku w Lachowicach, gdzie jego ojciec Józef pracował jako nauczyciel. Gdy Józef Nowak w 1899 roku objął posadę nauczyciela w Choczni, przeprowadził się z całą rodziną do domu nad Choczenką tuż przy granicy z Wadowicami. Jego syn Karol mieszkał w Choczni przez 11 lat, aż do podjęcia studiów na Politechnice Lwowskiej.

Po wybuchu I wojny światowej Karol Nowak zgłosił się w krakowskich Oleandrach pod rozkazy Komendanta Piłsudskiego. Jako jeden z nielicznych absolwentów kursu artylerii przy Związku Strzeleckim we Lwowie został dowódcą pierwszej baterii w 1 Pułku Artylerii Legionów Polskich w stopniu porucznika.

5 lipca 1916 roku w czasie bitwy o Polską Górę i Kostiuchnówkę na Wołyniu nad rzeką Styr zajął ze swoim plutonem wysunięte stanowisko, by jako jedyny oddział artyleryjski osłaniać odwrót wojsk legionowych. Nie zważając na straty w ludziach i koniach oraz gwałtowne ostrzeliwanie przez nieprzyjaciela wytrwał na zajętej placówce przez cały dzień, umożliwiając odwrót atakowanych z dwóch stron legionistów. Wycofał się dopiero wtedy, gdy znalazł się w strefie ostrzału rosyjskich karabinów maszynowych. Za wykazanie się wyjątkową dzielnością i odwagą został później (w 1922 roku) odznaczony  Srebrnym Krzyżem V klasy Orderu Virtuti Militari, najwyższym polskim odznaczeniem wojennym.

Natomiast rok po bitwie o Kostiuchnówkę Karol Nowak jako poddany austriacki znalazł się w 12 Pułku Artylerii Ciężkiej armii austro-węgierskiej w stopniu jednorocznego ogniomistrza.

Ciąg dalszy jego życiorysu można przeczytać we wcześniejszej notatce (link),

Choczeńskie rody - Nowakowie

Nowak to zdecydowanie najpopularniejsze nazwisko w Polsce. Nic dziwnego zatem, że osoby je noszące zamieszkiwały i zamieszkuję także Chocznię, gdzie jednak nazwisko Nowak nie należy do zbyt często występujących.

Pierwszy pewny dowód na pojawienie Nowaków w Choczni to metryka ślubu Macieja Nowaczyka i Doroty z domu Grządziel, zawartego w listopadzie 1684 roku oraz trzy metryki chrztów dzieci tej pary w latach 1685-1691, w których Maciej zapisywany jest jako: Nowak, Nowaczyk i …Kokoszka. 

Kolejne dwie córki owego Macieja w latach 1693-1695 urodziła już jego następna żona Anna. Nie wiadomo skąd Maciej Nowak Kokoszka przybył do Choczni, ale pewne dalsze zapisy w I kościelnej księdze metrykalnej mogą sugerować, że Nowakowie do Choczni sprowadzili się z Frydrychowic. W każdym razie mieszkańcami Frydrychowic było dwóch kolejnych Nowaków (Jan i Walenty), którzy zawierali w Choczni związki małżeńskie w 1691 i 1704 roku. Jan i Walenty nie pozostawili jednak w Choczni potomków, a następne chrzty dzieci Nowaków w Choczni w latach 1713-1720 dotyczyły potomstwa Wojciecha Nowacka, syna Macieja Nowaka Kokoszki i Doroty, urodzonego w 1689 roku.

Przydomek (lub przezwisko) Kokoszka w odniesieniu do choczeńskich Nowaków po raz ostatni zapisany został w 1750 roku, przy chrzcie Małgorzaty, córki Grzegorza Nowaka vulgo Kokoszki.

Pierwsi Nowakowie w Choczni zamieszkiwali zapewne w górnej części wsi, choć nie ma na to jednoznacznych dowodów. Wskazówką, że tak było w istocie mogą być nazwiska chrzestnych ich dzieci, dobierane najczęściej z osób bliskich i sąsiadów, wśród których występują wyłącznie nazwiska typowe dla osób zamieszkałych w rejonie sołtystwa (Wider, Styła, Guzdek, a w 1722 roku szlachetnie urodzona Magdalena Łukiewiczowa z sołtystwa).

Lokalizacji siedzib pierwszych Nowaków w Choczni nie można ustalić na 100% z tego powodu, że ówcześnie Nowakowie nie są notowani wśród posiadaczy roli i płatników taczma (podatku kościelnego).

Również przy sporządzaniu Metryki Józefińskiej w latach 1785-89, pierwszego spisu gruntowego Galicji, brak jest wzmianki o istnieniu roli Nowakowej.

Wygląda więc na to, że Nowakowie przez pierwsze stulecie swojego zamieszkiwania w Choczni nie zaliczali się do warstwy rolników/kmieci i utrzymywali się z pracy w rzemiośle lub na rzecz innych, na przykład właścicieli majątku sołtysiego.

W latach 1844-45 wśród członków choczeńskiego Towarzystwa Trzeźwości znajduje się troje Nowaków, a dalszych pięcioro zapisało się do mniej rygorystycznego Towarzystwa Wstrzemięźliwości (gdzie ślubowano tylko zachowanie ścisłej miary, a nie całkowite wstrzymanie się od spożycia wódki).

Według rozpoczętego w tym samym czasie spisu własności gruntowej Nowakowie posiadali w Choczni łącznie niespełna 48 mórg parcel rolnych i leśnych, należących do 5 właścicieli, o imionach: Bartłomiej, Jan, Kacper, Kazimierz i Leon. Gospodarowali na gruntach położonych głównie w Niwie Zakościelnej, na północ od Choczenki, ku granicy Frydrychowic. Jedynie pola Bartłomieja Nowaka, największego posiadacza gruntów spośród nich (ponad 14 mórg) znajdowały się w Niwie Dolnej od Wadowic. Średnie gospodarstwo Nowaków przekraczało wówczas wartości przeciętne wyliczone dla całej wsi, zarówno jeżeli chodzi o powierzchnię, jak i przynoszony dochód.

W 1859 roku czterech Nowaków figuruje jako właściciele domów w Choczni. To Jan Nowak (nr 359), Leon Nowak (nr 164), Kazimierz Nowak (nr 282) i Bartłomień Nowak (nr 212), którzy wymienieni są zresztą kilkanaście lat wcześniej wśród członków Towarzystw Trzeźwości i Wstrzemięźliwości.

Jeszcze przed sporządzeniem tego spisu właścicieli domów na świat przyszli Antoni Nowak, syn Jana i Julianny z domu Szczur oraz Jan Nowak, syn Leona i Anny z domu Wider, pierwsi Nowakowie z Choczni, którzy uzyskali świadectwa maturalne i podjęli studia uniwersyteckie.

• Antoni Nowak urodzony w 1851 roku był absolwentem wadowickiego gimnazjum w 1878 roku (ze stopniem pierwszym), a następnie rozpoczął studia teologiczne w Tarnowie. Po ich przerwaniu kontynuował naukę na Wydziale Filozoficznym Uniwersytetu Jagiellońskiego w Krakowie (od 1882 roku).
• Natomiast Jan Nowak, urodzony rok później niż Antoni, uczęszczał do gimnazjów w Wadowicach i Nowym Sączu, po czym wstąpił do nowicjatu oo. Reformatów w Wieliczce. W 1879 roku zdał eksternistycznie maturę w gimnazjum św. Jacka w Krakowie i podjął studia filozoficzne na Uj (1878-1882). Po studiach pracował jako nauczyciel gimnazjalny w Rzeszowie i w Jarosławiu, a na emeryturze był kierownikiem prywatnego gimnazjum w Horodence koło Stanisławowa.

Antoni i Jan to jedyni znani Nowakowie z Choczni niemal do samego końca XIX wieku, choć związek z rodziną Nowaków miało także dwóch choczeńskich księży Bryndzów: Antoni (ur. 1829) i Wojciech (ur. 1842)- synowie Franciszka i Teresy z domu Nowak.

W 1898 roku rozpoczął dwuletnią posługę w Choczni ksiądz Jan Nowak rodem z Zakrzowa (1870-1919). 

Jednak dużo bardziej doniosłe znaczenie nie tylko dla historii choczeńskich Nowaków, ale i całej Choczni, miał fakt podjęcia pracy w choczeńskiej szkole przez nauczyciela Józefa Nowaka. 

Ten urodzony w 1864 roku w Zagórniku pedagog dał się poznać jako wybitny w skali Choczni działacz społeczny. Należy mu przypisać zorganizowanie Ochotniczej Straży Pożarnej w Choczni, istniejącej wcześniej tylko formalnie na papierze i sprawowanie nad nią wieloletniego nadzoru. 

Józef Nowak był także kierownikiem oddziału śpiewaczego w choczeńskim Sokole (od 1911 roku), animatorem choczeńskiego teatru amatorskiego oraz członkiem zarządu i skarbnikiem choczeńskiej Spółki Raiffaisenowskiej (kasy zapomogowo-pożyczkowej). 

Współpracował z Józefem Putkiem, pełniąc w 1927 roku funkcję wiceprzewodniczącego Polskiego Stronnictwa Ludowego „Wyzwolenie” w choczeńskiej gminie. 

Jako nauczyciel w Choczni pracował do 1905 roku, ale nadal zamieszkiwał w domu przy Choczence, skąd dochodził do pracy w pobliskich Wadowicach, aż do przejścia na emeryturę w 1930 roku. Przed wojną zajmował się pszczelarstwem, a zmarł w czasie okupacji, na wysiedleniu w Łękawicy w 1940 roku. 

Po powojennej ekshumacji został pochowany ostatecznie na cmentarzu w Choczni.

Z poznaną podczas pracy w Ponikwi żoną Franciszką z domu Śmieszek miał dziesięcioro dzieci:

• Antoninę Remer ur. w 1891 roku w Lachowicach, nauczycielkę w Wielkopolsce.
• Franciszka ur. w 1901 roku w Choczni, nauczyciela w Wielkopolsce (link),
• Henryka, ucznia wadowickiego gimnazjum, który zginął w czasie I wojny światowej,
• Irenę Zofię Palewicz ur. w 1906 roku w Choczni, nauczycielkę w Choczni Dolnej,
• Jerzego ur. w 1911 roku w Choczni, rotmistrza ułanów, spoczywającego na cmentarzu w Choczni,
• Józefę Mikołajtys, ur. w 1888 roku w Lachowicach, nauczycielkę,
• Karola ur. 1889 roku w Lachowicach, absolwenta wadowickiego gimnazjum, pułkownika artylerii Wojska Polskiego, zmarłego na emigracji (link),
• Leonarda ur. w 1895 roku w Lachowicach, żołnierza-legionistę, poległego w czasie I wojny światowej,
• Tadeusza ur. w 1899 roku w Lachowicach, wieloletniego kierownika szkoły w Choczni Dolnej, choczeńskiego radnego i zarządcę komisarycznego gminy (1934), zmarłego w 1964 roku. W Choczni uczyła także jego żona Maria Nowak, z domu Huber (1900-1981),
• Władysława ur. w 1908 roku w Choczni, majora lotnictwa, uczestnika Bitwy o Anglię, adiutanta prezydenta RP na uchodźstwie, zmarłego na emigracji w Anglii (link),

W I wojnie światowej, oprócz synów nauczyciela Józefa, wziął udział również inny Józef Nowak, urodzony w 1883 roku w Choczni, syn Ignacego i Anny. Ranny dostał się do niewoli rosyjskiej i przebywał w szpitalu w Niżnym Nowogrodzie. Zmarł w 1968 roku w Choczni.

W okresie II wojny światowej nazwiska pięciorga choczeńskich Nowaków znajdują się na liście robotników przymusowych (link).

Ogółem na choczeńskim cmentarzu parafialnym w 2012 roku spoczywały 34 osoby o nazwisku Nowak.

W tym samym cyklu:

• o Rułach/Rulińskich
• o Balonach
• o Dąbrowskich
• o Widlarzach
• o Widrach
• o Ścigalskich
• o Bandołach
• o Bąkach
• o Woźniakach

Kawalerowie orderu Virtuti Militari z Choczni

Pochodzący z  Choczni Kawalerowie Orderu Virtuti Militari to: Stanisław Ramenda, Stanisław Jurecki i Józef Kręcioch.

Stanisław Ramenda był synem Antoniego i Marianny z domu Styła. 

Urodził się w Choczni 4 maja 1888 roku. Order Virtuti Militari V klasy otrzymał za wybitne męstwo połączone z narażeniem życia w wojnie 1918-1920, w której brał udział jako sierżant 4 Pułku Strzelców Podhalańskich.

Z tego tytułu przysługiwała mu dożywotnio roczna pensja orderowa w wysokości 300 zł, a także przywilej pierwszeństwa przy: przydziale ziemi, obejmowaniu posad rządowych, czy uzyskiwaniu dla dzieci miejsc stypendialnych w rządowych placówkach oświatowych i zakładach wychowawczych.

W 1922 roku poślubił w Wadowicach Zofię Kalińską. Jako osadnik wojskowy zamieszkał z nią na Wołyniu w Łobaczówce, gdzie dochowali się siedmiorga dzieci. W 1940 roku został deportowany z rodziną do rejonu Jareńsk w okręgu archangielskim, a potem w 1941 do Kazachstanu. Zaginął w niewyjaśnionych okolicznościach w drodze do Kazachstanu.

Jego synami byli między innymi:

• Stanisław Ramenda (ur. 1926 w Łobaczówce- zm. 2011 w Lesznie), doktor nauk rolniczych, znany hodowca nowych odmian roślin, który po wojnie mieszkał i pracował w Wielkopolsce,
• Tadeusz Ramenda, żołnierz armii Andersa, który zmarł w Teheranie.

Z kolei Stanisław Feliks Jurecki urodził się w Choczni 5 maja 1916 roku w rodzinie pochodzącego z Mucharza organisty Feliksa i jego żony Moniki.

We wrześniu 1939 roku Stanisław Jurecki był kapralem Korpusu Ochrony Pogranicza na Wileńszczyźnie. Po wkroczeniu wojsk sowieckich został aresztowany przez NKWD w Szyrwintach i osadzony w łagrze- w Wiłkowiszkach, a następnie w Juchnowie, Ponoju i Suzdalu. We wrześniu 1941 roku wstąpił w Tatiszczewie do polskiej armii generała Andersa. Jako żołnierz Polskich Sił Zbrojnych został awansowany na stopień podporucznika i odznaczony Orderem Virtuti Militari V klasy. 

Po wojnie pozostał na emigracji w Anglii, a w 1949 roku wyjechał na stałe do Argentyny, gdzie założył rodzinę i zmarł w miejscowości San Carlos de Bariloche.

Trzeci z odznaczonych- Józef Kręcioch był synem krawca Józefa Kręciocha i Aleksandry z domu Woźniak. Urodził się w Choczni 18 stycznia 1915 roku. W 1935 roku ukończył wadowickie gimnazjum, a następnie szkoły podchorążych piechoty w: Różanie i Komorowie. Uczestniczył w kampanii wrześniowej 1939 roku w stopniu podporucznika służby stałej, jako dowódca plutonu ckm na taczankach w ramach 15 pp. Walczył pod Pabianicami i w obronie Warszawy. Został ranny w głowę pod Wieluniem, a później okrążony pod Chełmem dostał się do niewoli niemieckiej, z  której zbiegł i zdołał wziąć udział jeszcze w bitwie pod Kockiem, gdzie raniono go w prawą łopatkę. W czasie okupacji zamieszkiwał w Mnikowie pod Krakowem i walczył w Związku Walki Zbrojnej, a potem AK pod pseudonimami „Burian” i „Niemsta”.  Był zastępcą dowódcy IV batalionu piechoty AK „Orzeł-Ważka” w stopniu podporucznika, a potem porucznika. W 1943 roku został zaocznie skazany przez Niemców na karę śmierci. Order Virtuti Militari V klasy otrzymał w grudniu 1940 roku, po przekradzeniu się do ambasady polskiej w Budapeszcie. Po wojnie z obawy przed represjami ukrywał się na Ziemiach Zachodnich, a po powrocie do Krakowa ukończył zaocznie studia na Akademii Rolniczej. Jako inżynier pracował przy melioracjach gruntów rolnych do emerytury w 1981 roku. Po śmierci w 2002 roku spoczął na cmentarzu w Krakowie-Podgórzu.
 

Kawalerem Orderu Virtuti Militari był też mieszkający w  Choczni, ale urodzony w Lachowicach Karol Ignacy Nowak (1889-1959), który odznaczenie to otrzymał również za wojnę 1918-1920.

Więcej na jego temat w osobnym artykule- LINK.

W pewien sposób związany z Chocznią był także inny Kawaler Orderu Virtuti Militari- Franciszek Makary Pększyc, pseudonim Grudziński (ur. 1891 w Sokalu - zm. 1915 w Modliborzycach). 

To właśnie w Choczni kierował ćwiczeniami batalionu rekruckiego Legionów Polskich od 15 września 1914 roku. Kwaterował wówczas w domu byłego posła Antoniego Styły. Po ćwiczeniach w Choczni został dowódcą II kompanii I batalionu Legionów, w stopniu porucznika (od 9 października). 

23 października 1914 został ranny w nogę w bitwie pod Laskami, przebywał na leczeniu w kilku szpitalach. Na front wrócił w grudniu jako dowódca 4 batalionu. Do 25 lutego 1915 roku w pracy sztabowej, był komendantem placu w Kętach. Następnie brał udział w walkach nad Nidą, w których 21 maja został ranny w bok w bitwie pod Żernikami. Dwa tygodnie później podczas patrolu w Modliborzycach został ciężko ranny w twarz i by uniknąć niewoli dobił się strzałem z pistoletu. Wiadomość o jego śmierci odbiła się szerokim echem w Choczni, gdzie był bardzo poważany i szanowany. Pochowano go pierwotnie w Baćkowicach, a po wojnie jego szczątki przeniesiono na cmentarz w Opatowie. Pośmiertnie odznaczony został Krzyżem Zasługi Wojskowej i awansowany na stopień kapitana, a następnie Krzyżem Srebrnym Orderu Wojennego Virtuti Militari i Krzyżem Niepodległości (1930). 

Był synem nauczyciela Franciszka Józefa Pększyca i Marii z domu Maksymowicz.

Następnymi osobami, o których warto wspomnieć w tym kontekście, byli:

• Tadeusz Adam Bandoła, syn chocznianina Józefa Bandoły i jego żony Jadwigi z Dąbrowskich, urodzony w 1896 roku w Ryczowie, gdzie pracował jego ojciec - nauczyciel. Medal Virtuti Militari otrzymał za wojnę 1918-1920, w której brał udział jako podporucznik 82 Syberyjskiego Pułku Piechoty. Później był uczestnikiem kampanii wrześniowej 1939 roku w walkach na Lubelszczyźnie i Powstania Warszawskiego pod pseudonimem "Wirtuoz", zastępcą komendanta obwodu Mokotów Armii Krajowej oraz dowódcą zgrupowania AK w lasach chojnowskich. Zmarł w Warszawie w 1984 roku,
• ksiądz Ferdynand Wawro (1893-1969), wikariusz choczeński w latach 1924-25. Były legionista, członek sztabu obrony twierdzy Modlin w 1939 roku, konspirator z okresu II wojny światowej, represjonowany przez władze PRL, gdy pełnił posługę jako proboszcz w Osielcu. Według niektórych źródeł odznaczony Virtuti Militari V klasy.

Choczeńscy oficerowie: Karol Nowak

Karol Ignacy Nowak (urodzony 8 września 1889 w Lachowicach- zmarł 7 lipca 1959 w Londynie).

Mieszkaniec Choczni w okresie szkolnym, syn choczeńskiego nauczyciela. 

Absolwent: wadowickiego gimnazjum w 1910 roku, student Wydziału Dróg i Mostów Politechniki Lwowskiej (przez 4 lata),

W 1906 roku członek tajnej organizacji młodzieżowej w Wadowicach a w 1911 roku współinicjator założenia sekcji Związku Walki Czynnej w Wadowicach. W 1913 roku brał udział w ćwiczeniach choczeńskiej Sokolej Drużyny Polowej. W czasie I wojny światowej żołnierz Legionów, dowódca baterii 1 dywizjonu 1 pułku artylerii, a potem dowódca kolumny prowiantowej w stopniu podporucznika. Brał udział w walkach w Karpatach. W 1916 roku awansowany na stopień porucznika. Następnie w armii austriackiej. W Wojsku Polskim od 1918 roku, w 9 pułku artylerii. Brał udział w wojnie polsko-bolszewickiej w stopniu podpułkownika (1 Pułk Artylerii Polowej). 

W latach 1925-1935 dowódca 12 Pułku Artylerii, przemianowanego w 1931 roku z 12 Pułku Artylerii Polowej na 12 Pułk Artylerii Lekkiej. Natomiast od 1939 roku był  dowódcą 6 grupy artylerii we Lwowie. 

W kampanii wrześniowej 1939 roku dowódca artylerii w Armii „Karpaty”. Wzięty do niewoli trafił do oflagu. W 1945 roku wyzwolony przez Anglików znalazł się na leczeniu i kuracji we Włoszech. Po zakończeniu wojny pozostał na emigracji w Wielkiej Brytanii (aż do śmierci), gdzie pracował między innymi jako robotnik portowy.

Zmarł w Londynie. Odznaczony Orderem Virtuti Militari V klasy, Orderem Polonia Restituta IV klasy, dwukrotnie Złotym Krzyżem Zasługi, Krzyżem Walecznych i Krzyżem Niepodległości.

Syn Józefa i Franciszki z domu Śmieszek, brat między innymi lotnika Władysława Jana Nowaka i rotmistrza Jerzego Walde Nowaka. Mąż Stefanii, ojciec Anny (ur. 1924) - sanitariuszki z armii gen. Andersa oraz Władysława (ur. 1919).

Lista choczeńskich oficerów- LINK