Wołoskie pochodzenie części chocznian

Pochodzenie pewnej części chocznian, a w zasadzie miejscowość poprzedniego zamieszkania ich przodków, da się ustalić na podstawie zapisów w kościelnych księgach metrykalnych.

Zainteresowani mogą przeczytać o tym we wcześniejszych notatkach:

(LINK 1), (LINK 2), (LINK 3), (LINK 4), (LINK 5)

W przypadku innych, szczególnie tych dłużej zamieszkujących Chocznię rodzin albo odpowiednie zapisy metrykalne w księgach nie istnieją, albo w czasach ich pojawienia się w Choczni nie istniały same księgi, które zaczęto prowadzić dopiero w ostatnich dekadach XVI wieku (parafia Wadowice) lub w II połowie XVII wieku (parafia Chocznia).

Nie ma także zbyt wielu niekościelnych dokumentów historycznych, na których można by się oprzeć w dociekaniach nad pochodzeniem tych dawnych chocznian, których potomkowie zamieszkują Chocznię do dziś, a których korzenie nie są do końca jasne.

Wśród nich pewną szczególną grupą stanowią ci, których uważa się za potomków Wołochów, a nie południowopolskich Słowian.

Kim byli Wołosi?

Po raz pierwszy napisali o nich autorzy bizantyjscy pod koniec X wieku, lokując miejsca zamieszkania ludu Vlahoi lub Vlahi na pograniczu dzisiejszej Albanii, Macedonii i Grecji. Etnicznie wywodzili się zapewne od zromanizowanych Ilirów, Traków i być może Daków, zamieszkujących Półwysep Bałkański i co także niewykluczone sąsiednie tereny nad Dunajem oraz w południowych Karpatach.

Część pierwotnych Wołochów zasiedliła północną Grecję, ale większość z nich migrowała na północ i północny- wschód, czyli na tereny dzisiejszej Serbii, zachodniej Bułgarii i Rumunii, nawarstwiając się na ludy słowiańskie i tureckie. Jeden z tych ludów pochodzenia tureckiego- koczowników ze stepów nad Morzem Czarnym, określano także niekiedy mianem Wołochów, choć bardziej znani byli jako Kumanowie. Wołosi na terenach między Karpatami, Dunajem i Dniestrem utworzyli kilka państewek, zjednoczonych później w dwa większe organizmy państwowe: Wołoszczyznę i Mołdawię. Te z kolei już znacznie później weszły w skład współczesnej Rumunii.

Następna fala migracji wołoskich wyszła z południowych Karpat i przesuwając się wzdłuż łańcucha tego pasma górskiego dotarła na teren obecnej zachodniej Ukrainy, południowo-wschodniej Polski i Słowacji. Wschodniokarpaccy Wołosi po połączeniu się z ludnością ruską wpłynęli na powstanie wyznających prawosławie grup etnicznych: Hucułów, Bojków i Łemków. Bardziej na zachód- na obszarze Tatr, Fatry i Orawy romańsko-ruscy Walasi wymieszali się ze Słowianami wyznającymi katolicyzm, dając początek współczesnym góralom. Z pierwotnymi „Vlahi”  z Bałkanów łączyła bardziej kultura i sposób życia, niż jednolite pochodzenie.

Stamtąd Wołosi podążyli jeszcze dalej na zachód, by z początkiem XVIII wieku osiągnąć kres swoich wędrówek na obecnych wschodnich Morawach (Valašsko) i w polskich Beskidach Zachodnich.

Migracje Wołochów- ilustracja ze strony skansen-studzionki.pl

Valasi (słowacka nazwa Wołochów) trudnili się głównie wypasem stad owiec i kóz (rzadziej bydła i nierogacizny) na górskich polanach  i w lasach niewykorzystywanych gospodarczo przez mieszkańców nizin.

Osadnictwo wołoskie dotarło także do Choczni- szerzej na ten temat traktowała notatka z 26 kwietnia 2015 roku zatutułowana "Osadnictwo na prawie wołoskim w Choczni".

Pisał o tym wiele również Józef Putek w książce „O zbójnickich zamkach, heretyckich zborach i oświęcimskiej Jerozolimie", Bolesław Marczewski i inni autorzy.

Pierwsza znana wzmianka o zarębkach w Choczni, czyli typowego dla osadnictwa na prawie wołoskim sposobu zagospodarowywania byłych terenów leśnych pochodzi z 1576 roku.

Zakładanie zarębków to jedno z potencjalnych źródeł napływu Wołochów do Choczni, a nazwiska ich właścicieli:

Matejko (dzisiaj Widlarz), Zawiła, Prorok, Gazda, Wilczek, Garżel, Szczur, Perdorota, Burzej, Kumorek, Piątek, Bukowski/Kłak, Grządziel, Gzela i Siupa/Szopa

należy uwzględnić w rozważaniach o wołoskim pochodzeniu ich potomków.

Nazwiska te znamy jedynie ze spisu płatników podatku kościelnego z lat 1663-1711 oraz wzmianki o sprzedaży zarębka w 1583 roku, co zapisano w niedostępnej dziś dla badaczy choczeńskiej księdze gromadzkiej. Oczywiście samo posiadanie zarębka nie jest dowodem na wołoskie pochodzenie jego właściciela, ponieważ spis zarębników powstał dopiero co najmniej 90 lat od utworzenia zarębków, które przez cały ten czas podlegały transakcjom handlowym i w momencie sporządzania spisu mogły znajdować się w rękach zupełnie „niewołoskich” z pochodzenia osób. Po wtóre już w momencie zakładania zarębka, jego posiadaczem mógł stać się zapewne nie tylko wołoski przybysz, ale i zubożały choczeński kmieć z wcześniejszych fal polskiego/słowiańskiego osadnictwa lub przybysz, ale niezwiązany z Wołochami.

Dlatego posiadanie zarębka jest tylko jedną z poszlak w poszukiwaniu wołoskich korzeni ich właścicieli. Właśnie poszlak, a nie dowodów, wobec wspomnianego na wstępie braku źródeł pisanych na ten temat.

Kogo jeszcze można brać pod uwagę w poszukiwaniach wołoskich przodków?

Uwzględnić trzeba również te rodziny, które:

• noszą do dziś nazwiska nawiązujące do Wołochów, słownictwa używanego przez Wołochów lub używali takich nazwisk wcześniej, w okresie, gdy nie były one jeszcze ustabilizowane (XVI-XVIII wiek). To kryterium spełniają takie rodziny, jak: Balon/Balan („balan”- strażnik zamkowy lub jasnowłosy), Bryndza („bryndza”- rodzaj sera), Bandoła/Banduła, („bandula”- lina, sznur), Gazda („gazda”- gospodarz), Góralczyk, Koman/Kuman („Kuman”- członek ludu określanego jako Wołosi), Malata/Kumorek („malata”- potrawa z mąki), Romańczyk/Roman, Walas, Wcisło (kiedyś Baca; „baca” – szef pasterzy) i Wołoch/Włoch.

• noszą lub nosiły nazwiska używane na terenie Słowacji, wschodnich Czech, ukraińskich Karpat, Węgier, czy Rumunii lub ich nazwisko pojawia się w nazwach geograficznych z tego obszaru:

1. Balon (Balon/Balan- Słowacja, Ukraina, wschodnie Czechy, Rumunia)
2. Bandoła (Bandola/Bandula- Słowacja, zachodnia Ukraina, Rumunia, Węgry)
3. Bańdo (Bando- Ukraina)
4. Bryndza (Brindza/Bryndza- Słowacja, Ukraina, Brinzea- Rumunia)
5. Burzej (Burej- Słowacja, Ukraina)
6. Cap/Czapik (Capik- Słowacja, Cap- Czechy, Ukraina)
7. Chajost (Hajostek – Słowacja)
8. Choma (Homa- Słowacja, Ukraina)
9. Cibor (Słowacja, Ukraina, Czibor- Węgry)
10. Filek (Słowacja, Ukraina)
11. Gazda (Słowacja, Ukraina, Rumunia, Węgry)
12. Góralczyk (Goral- Słowacja)
13. Haczek (Hacek/Haček – Słowacja)
14. Koman (Koman/Kuman-Słowacja, Ukraina, Węgry, Coman- Rumunia)
15. Kuwik (Kuvik- Słowacja, Węgry)
16. Malata (Słowacja, Węgry, Rumunia, Morawy, Łemkowszczyna, Węgry)
17. Mlak (Mlaka- Słowacja)
18. Prorok (Słowacja)
19. Ramza (Ramža- Słowacja)
20. Romańczyk (Romančik, Roman- Słowacja, Rumunia)
21. Smaza (Smažak- Słowacja)
22. Sordyl (Surdila- Rumunia)
23. Strzeżoń (Strežo- Słowacja)
24. Styła (Štilla- Słowacja)
25. Targosz (Targoš- Słowacja)
26. Turała (Klesniak- Słowacja)
27. Walas (Valašek- Słowacja)
28. Wcisło (Bača- Słowacja)
29. Widlarz (Matej, Matejko, Matejka- Słowacja)
30. Zawiła (Zavilla- Słowacja)

• do Choczni przenieśli się wcześnie (XVII/XVIII wiek) z polskich miejscowości, o których wiadomo, że w całości były zasiedlane na prawie wołoskim (Ponikiew, Rzyki, Kaczyna, Zagórnik itp.): Balon (jedna z linii), Bryndza, Byrski, Buldon, Buldończyk, Bury, Drapa, Gancarz/Gancarczyk, Gawęda, Góra, Góralczyk (jedna z linii), Gurdek, Homel, Kiznar, Mrzygłód, Pękala, Pindel, Płonka, Romańczyk, Rzycki, Sikora, Smaza, Sordyl, Styła, Targosz.

Nowe możliwości identyfikacji wołoskich (i nie tylko) przodków pojawiły się wraz z rozwojem badań genetycznych pod kątem genealogicznym. Dzięki genetycznym testom Y-DNA (genów przekazywanych wyłącznie z ojca na syna) można ustalić pochodzenie rodziny w linii męskiej, jej historię sięgającą wiele tysięcy lat wstecz i nawiązać kontakt z genetycznymi krewnymi. Taki test ustala również haplogrupę genetyczną badanego, oznaczaną podobnie jak w badaniach krwi literami alfabetu. Bardziej szczegółowe (i zarazem bardziej kosztowne) badanie mutacji Y-DNA daje konkretną podgrupę głównej haplogrupy (gałąź genetycznego rodu), zawężając grono potencjalnych genetycznych krewnych i doprecyzowując czas oddzielenia się tej podgrupy od starszych przodków.

Natomiast badanie genów autosomalnych (atDNA), dziedziczonych po wszystkich liniach przodków umożliwia wykazanie pokrewieństwa z krewnymi z linii bocznych (z pewnością do 4-5 pokoleń wstecz) oraz porównanie do typowych populacji zasiedlających konkretne państwa lub regiony geograficzne.

Rozmieszczenie haplogrup Y-DNA - żródło wikipedia

W warunkach choczeńskich na wołoskich przodków po linii męskiej wskazuje na przykład haplogrupa E-M35 lub jeszcze dokładniej jej podgrupa E V13, której największa koncentracja występuje na terenach pierwotnego pochodzenia Wołochów. W Polsce jest rzadka (kilka procent populacji, podczas gdy dominująca „słowiańska” haplogrupa R1a to około 50% populacji).

Oczywiście potomkami Wołochów po linii męskiej mogą być nosiciele innych haplogrup genetycznych, ale aby to sprawdzić, konieczna jest indywidualna analiza genetyczno-genealogiczna.

Z kolei badanie autosomalne powinno wykazać podobieństwo do populacji Słowacji, zachodniej (karpackiej) Ukrainy, Rumunii, części Węgier i Czech.

Zestaw genów autosomalnych przedstawicieli starych choczeńskich rodów  w teorii powinien być dość zbliżony, biorąc pod uwagę fakt, że mieszkańcy Choczni zawierali w przeszłości małżeństwa najczęściej w obrębie wsi.

Dlatego przybycie do Choczni nawet niewielkiej liczby Wołochów w XVI- XVIII wieku powinno być widoczne w genomie dużej liczby obecnych mieszkańców- ich potomków po liniach męskich i żeńskich.

Te teoretyczne rozważania potwierdzają dwa znane do tej pory wyniki badań genetycznych potomków chocznian, które wykazują zarówno bałkańskie pochodzenie po linii męskiej (1 przypadek), jak i duże podobieństwo genetyczne do populacji terenów zamieszkałych przez Wołochów (oba przypadki) oraz ponadto duże wzajemne podobieństwo obu genomów, mimo posiadania tylko dalekich wspólnych przodków.

Wraz z upowszechnieniem się badań genetycznych koszty ich przeprowadzenia będą malały, co pozwoli większej liczbie mieszkańców Choczni dowiedzieć się o pochodzeniu swoich przodków, w tym również tych wołoskich.