poniedziałek, 15 marca 2021

Używane w Choczni nazwiska podwójne i złożone

 W językoznawstwie istnieje pojęcie nazwiska komponowanego, które może występować w formie zestawienia dwóch nazwisk (np. Nowak-Kowalska) lub złożenia dwóch wyrazów (np. Małolepszy, Kwasigroch).

W Choczni występowało i występuje kilka typów nazwisk podwójnych. Najnowsze z nich to nazwiska tych kobiet, które wychodząc za mąż nie chcą pozbywać się swojego nazwiska i decydują się na połączenie go z nazwiskiem partnera (ich kolejność jest dowolna). Podobną możliwość- dołączenia nazwiska partnerki- mają zresztą również mężczyźni. Także dzieci mogą nosić nazwiska obojga rodziców, co jest typowe dla krajów hispanojęzycznych. Te podwójne nazwiska według Rady Języka Polskiego powinny być oddzielone łącznikiem „-„ (krótką kreską), a nie spacją. Wyjątkiem są nazwiska góralskie typu Bachleda Curuś, czy szlacheckie z użyciem herbu np. Biberstein Starowieyski, które pisane są bez łącznika. W krajach hispanojęzycznych podwójne nazwiska też oddziela przerwa, a nie łącznik- jako przykład można podać tu nazwiska potomków chocznian w Urugwaju: Wider Sladky (nazwisko ojca nazwisko matki), czy Karawacki Balonowna (tu nazwisko matki w jej dawnej formie panieńskiej !)

Z kolei w najdawniejszych choczeńskich zapisach metrykalnych zdarzały się nazwiska dwuczłonowe połączone przez:

  • alias (inaczej zwany, zwany jako, albo) na przykład Wcisło alias Baczak, Czap alias Molitoris,
  • vulgo (znany jako, potocznie zwany, powszechnie zwany, pospolicie zwany) na przykład Twaróg vulgo Bandoła, Bukowski vulgo Kłak, Lach vulgo Chrząszcz, Stankowicz vulgo Chachuł,
  • recte (prawidłowo) na przykład Dąbrowski recte Balon, Ruliński recte Ruła,
  • seu (lub) na przykład Nuta seu Cibor

Nazwiska dwuczłonowe oddzielone przez alias/vulgo/recte/seu występowały w Choczni aż do pierwszej połowy XIX wieku, a ich sens był objaśniany w historiach poszczególnych choczeńskich rodów.

Z kolei występujące w Choczni nazwiska złożone mają strukturę:

  • czasownik+rzeczownik (np. Pędziwiatr),
  • przymiotnik+rzeczownik (np. Złymaciek),
  • zaimek+czasownik (np. Copija).

Ciekawe jest pochodzenie tychże nazwisk złożonych. Najczęściej wywodzą się one od przemianków, czyli przezwisk/pseudonimów używanych w dawnych cechach rzemieślniczych. Przemianki nadawano podczas „chrztu” czeladniczego (promocji ucznia/terminatora na czeladnika) i noszono przez całe życie, często przekazując je potomstwu. Niekoniecznie służyły charakterystyce osób nimi obdarzanych, choć oczywiście mogły nawiązywać do jakiś cech fizycznych, upodobań czy charakteru wyzwalanego ucznia. Tworzone były głównie ku uciesze członków wspólnoty czeladniczej, stanowiąc ważny element dawnych zwyczajów rzemieślniczych.

Przeglądając archiwalne metryki kościelne oraz inne dokumenty dotyczące Choczni można natrafić na następujące nazwiska złożone:

  • Bzikot- w 1666 roku ochrzczono w Choczni Mateusza, syna Andrzeja i Agnieszki Bzikotów. 
  • Chwalibóg (chwalący Boga) nazwisko występujące w Choczni w XX wieku od lat 20. do 1955 roku- nosił go Tadeusz Chwalibóg (ok. 1877-1936) inżynier, właściciel okazałego domu („kamienicy”) na Zawalu przy granicy z Wadowicami oraz jego żona Zofia z Jabłońskich (1880-1955), nauczycielka.
  • Copija- osiadła w Choczni rodzina Wojciecha i  Heleny, rolników przybyłych z Koconia (obecny powiat żywiecki.
  • Kłapouch - choczeńska siedemnastowieczna rodziny bednarzy, zamieszkująca na dzisiejszym Osiedlu Ramendowskim- szerzej na temat tej rodziny tu- link
  • Krowiogon- w 1603 roku ochrzczono w Wadowicach Małgorzatę, córkę chocznian Grzegorza Krowiogon i Anny. 
  • Mrzygłód (ktoś nadmiernie oszczędny lub głodomór)- rodzina notowana w Choczni od 1839 roku, to jest od ślubu Jana Mrzygłoda z Andrychowa (ok. 1819-1879) i Julianny z domu Zając z Choczni. Mieli sześcioro dzieci, a ich najbardziej znanymi potomkami byli wnuk Tomasz Mrzygłód, który zginął na froncie podczas I wojny światowej oraz prawnuk Franciszek Mrzygłód, choczeński listonosz.
  • Palichleb (zapewne w przypadku czeladnika piekarskiego)- to nazwisko pojawiło się w Choczni w 1894 roku. Właśnie wtedy Jakub Palichleb z Kaczyny poślubił Marię z domu Woźniak, z którą miał dziesięcioro dzieci, w tym sześciu synów.
  • Pędziwiatr, czyli człowiek zmienny jak wiatr; niepoważny- to nazwisko pojawiło się w Choczni w 1914 roku za sprawą rolnika i młynarza Jana (1867-1940) i jego żony Marii, którzy zakupili część majątku sołtysiego i sprowadzili się do Choczni z Frydrychowic. Najbardziej znanymi przedstawicielami tej rodziny byli Franciszek Pędziwiatr (1893-1953, choczeński sklepikarz, ksiądz Józef Pędziwiatr (1915-1977), proboszcz w Groniu-Leśnicy i Dziekanowicach, Edward Pędziwiatr (1931-1999).lekarz w Wadowicach i w Andrychowie.
  • Skoczylas – nazwisko pojawiło się po raz pierwszy w Choczni w 1838 roku, za sprawą Ignacego Skoczylasa z Kóz (1806-1842), inwalidy patentowego i byłego żołnierza 56 pp, który poślubił choczniankę Katarzynę Pietruszkę i miał z nią córkę Mariannę (Szczur) oraz dwóch synów: Ignacego i Jana. Do ich bardziej znanych potomków zalicza się bp. Józef Guzdek i Stanisław Skoczylas, działacz związkowy z „Fumis-Bumar” Wadowice. W 1969 roku ożenił się w Choczni Bolesław Skoczylas z Lipnika (z Zofią Guzdek), początkując drugą rodzinę choczeńskich Skoczylasów.
  • Wiercimak- w spisie wyborców z 1973 roku znajdowali się Ryszard I Stanisława Wiercimak pod numerem 303. Już w XVIII wieku to nazwisko występowało w Inwałdzie.
  • Wozichnoj- nazwisko pochodzące z Moraw, w polskiej wersji byłby to Wozignój. W 1875 roku Antoni Wozichnoj z Moraw poślubił choczniankę Annę Grządziel. W 1912 roku ich urodzony w Choczni syn Władysław wyemigrował do USA i nazwisko Wozichnoj zanikło. 
  • Złymaciek – więcej na temat tej rodziny tu- link

Nazwiska złożone, ale ze słów pochodzących z języka niemieckiego, były ponadto częste wśród mieszkających w Choczni Żydów, choć występowały też u osob innego pochodzenia:

  • Bleiberg (Blei „ołów, ołowiany” + Berg „góra”)- w 1899 roku urodził się w Choczni Mendel Bleiberg, syn Israela i Reisel Schoengut, uczeń gimnazjum w morawskich Hranicach i żołnierzck w czasie I wojny światowej. W 1939 roku został deportowany z Palestyny przez władze brytyjskie i po agresji niemieckiej na Polskę trafił do obozu pracy przymusowej w Częstochowie.
  • Brandstatter (Brand „ogień” + Staedter „mieszczanin”) – w Choczni to nazwisko pojawiło się w 1894 roku, kiedy to pochodzący z Moraw murarz Ferdynand Brandstaetter (1869-1912) poślubił choczniankę Franciszkę Koman (1870-1921). Z tego związku przyszło na świat ośmioro dzieci (czworo w Choczni i czworo w Wadowicach). 
  • Feuerstein (Feuer „ogień” + Stein „kamień”)- w 1840 roku został ochrzczony w Choczni imieniem Piotr 29-letni Szymon Feuerstein, syn Dawida i Salomei, mieszkający pod nr 22 (dzisiejsze Osiedle Malatowskie).
  • Gaszman (? + Mann „człowiek”) – nazwisko pojawiło się w Choczni w 1943 roku, gdy Karol Gaszman (1890-1960) poślubił Stefanię Wądrzyk- Gaszmanowie mieszkali na dzisiejszym Osiedlu Patria.
  • Goldberger (Gold „złoto, złoty” + berger „górski”)- rodzina żydowska mieszkająca w Choczni od co najmniej 1878 roku. Głowa rodziny Wolf Goldberger (1856-1920) był w różnych okresach swojego życia propinatorem w Choczni (karczmarzem), krawcem- tandeciarzem i handlarzem w Wadowicach. Większość jego urodzonych w Choczni dzieci (Salomon, Jakub, Beniamin, Bernard, Adolf i Ryfka) zginęła podczas II wojny światowej, jedynie syn Jozef (ur. 1896) wyemigrował do USA, gdzie pracował jako kelner. Zmarł w 1975 roku w Nowym Jorku.
  • Holcman (Holz „drewno” + Mann „człowiek”) – nazwisko zanotowane w metrykach choczeńskich po raz pierwszy w 1902 roku, przy okazji ślubu Wojciecha Holcmana z Wieprza i Honoraty Wider z Choczni. Ta para doczekała się ośmiorga dzieci.
  • Holzgruen (Holz „drewno” + gruen „zielony”) - żydowska rodzina, której głową był Joachim, arendarz i browarnik w karczmie dworskiej w 1817 roku.
  • Luftglas (Luft „powietrze” + Glas „szkło, szklany)- żydowska rodzina Dov-Bar i Estery Luftglasów mieszkała w Choczni od ostatniej dekady XIX do co najmniej 1932 roku. Najbardziej znanym ich potomkiem był Emanuel Luftglas (1896-1958) izraelski scenograf i malarz- link
  • Norenberg (? + Berg „góra”) nazwisko podawane w spisie wyborców z 1973 roku- pod numerem 200 zamieszkiwali Józef i Halina Norenberg.
  • Ochman  ( ? + Mann „człowiek”) pierwszy człon nazwiska został prawdopodobnie przekształcony z niemieckiego słowa: hoch „wysoki” lub Hoff- „dwór” lub Ach, Ahe-„woda” w górnoniemieckim i w zależności od przyjętej wersji może oznaczać wysokiego człowieka, dworaka lub człowieka sprawującego pieczę nad wodą. Odnotowano je po raz pierwszy w 1883 roku, kiedy Jan Ochman z Barwałdu (1857-1930) ożenił się z Anną Woźniak z Choczni (1863-1926). Para ta doczekała się dziesięciorga dzieci. Natomiast znany przedsiębiorca, działacz samorządowy i związkowy Jerzy Ochman (1953-2012) jest potomkiem Tadeusza Ochmana ze Stanisławia Dolnego, który w 1949 roku poślubił w Choczni Marię Wiktorię Turała.
  • Rosenberg (Rosen „różany, różowy” + Berg „góra”)- nazwisko notowane w Choczni od 1871 roku, czyli od chrztu Anieli, córki Salomona Rosenberga i Anny Starzec z Bulowic. Urodzeni w Choczni ostatniej dekadzie XIX wieku Irving i Edward Rosenbergowie, synowie Leona i Lene, wyemigrowali przed I wojną światową do USA, otrzymali tamtejsze obywatelstwo i do śmierci zamieszkiwali w Nowym Jorku.
  • Schoengut (Schoen „piękny” + gut „dobry”) – w 1877 roku urodził się w Choczni Joachim Schoengut, syn Mojżesza i Nachy, późniejszy koszerny rzeźnik żydowski, który wraz z żoną Fajglą był ojcem m.in. Szymona (ur. 1903), lekarza i podporucznika Wojska Polskiego, który po II wojnie światowej wyemigrował do Izraela, Emmanuela (1909-1943) ofiary KL Gross Rosen, Rolmana (ur. 1911), więźnia rosyjskiego specnasiołka i Chaima Henryka (1912-1943) podchorążego w kampanii wrześniowej 1939 roku, więźnia stalagu i żydowskiego partyzanta.
  • Schwarzmann (Schwarz „czarny” + Mann „człowiek”) – rodzina austriackiego sklepikarza Lepolda (ok. 1816-1856), któremu przed śmiercią w Choczni urodził się syn Leopold junior (1855). 
  • Silberschuetz (Silber „srebro, srebrny” + Schuetz „styk”; Schutz „ochrona”) żydowska rodzina obecna w Choczni od co najmniej 1874 roku, najbardziej znanym jej przedstawicielem był Beniamin Silberschuetz, nauczyciel religii mojżeszowej w szkołach średnich w Krakowie i we Lwowie, syn kupca Salomona i nauczycielki Estery.
  • Sternlicht (Stern „gwiazda, gwiezdny” + Licht „światło”) – w 1913 roku właścicielem choczeńskiej cegielni był Lipman Sternlicht, wadowicki kupiec i przedsiębiorca budowlany. 
  • Wachsmann (Wachs „wosk, woskowy” + Mann „człowiek”) – w 1900 roku zmarł w Choczni na raka żołądka żydowski kramarz Lipman Wachsmann, urodzony w 1857 roku w Chrzanowie, który z żoną Libą i rodziną mieszkał w domu pod nr 122 (górna część Białej Drogi).
  • Zollmann (Zoll „cło, celny” + Mann „człowiek” = celnik) żydowska rodzina Zollmann mieszkała w Choczni od pierwszej dekady XX wieku; w Choczni urodzili się Abraham (1908) absolwent wadowickiego gimnazjum, felczer w Drohobyczu w 1942 roku i Salomon (1910) dentysta w Chrzanowie, synowie choczeńskiego szynkarza Samuela Zollmana, rodem z Mszany.
  • Zuckerbrot (Zucker „cukier” + Brot „chleb”) w 1891 roku przyszedł na świat w Choczni Mojżesz Zuckerbrot, syn Chaima i Getli, rzeźni, współwłaściciel topiarni łoju w Krakowie, ofiara Holokaustu.

Nie można wykluczyć, że do powyższej kategorii można również zaliczyć nazwisko Warmuz, ale jego pochodzenie nie jest jednoznacznie wyjaśnione. Na koniec można dodać, że nazwiska złożone zdarzały się także u pełniących posługę w Choczni księży- np. Morgenstern, Niedojadło, czy Reinfuss,

Brak komentarzy:

Prześlij komentarz