Walenty Smolarski - organista i nauczyciel

Walenty Smolarski – nauczyciel szkoły parafialnej, organista w Choczni w latach 1814-1840.

Walenty Smolarek vel. Smolarski - organista, nauczyciel szkoły parafialnej - ludimagister, urodził się 12 lutego 1785 roku we wsi Skidzin koło Oświęcimia (obecnie Skidziń w gminie Brzeszcze), w domu pod numerem 8. Wieś należała do dominium[1] Nowa Wieś w cyrkule myślenickim.

Był synem Jana Nepomucena Smolarka (ur. 1744) i Agaty (jej nazwisko panieńskie nie zostało ustalone). Ojciec Walentego oraz jego młodszy brat Stanisław (ur. 1746) byli konfederatami barskimi[2], czym zaskarbili sobie poważanie wśród miejscowej szlachty: Szembeków, Dembińskich, Russockich, Moszyńskich, Bobrowskich oraz kupców krakowskich z rodów: Hallerów, Gherri i Klose.

To pozwoliło dzieciom Smolarków w niedalekiej przyszłości na awans społeczny, poprzez intratne zatrudnienie w charakterze: organisty, nauczyciela, ekonoma, czy sędziego dominalnego. Nominacja do tych zawodów spowodowała zmianę nazwiska ze Smolarek na Smolarski i była dodatkową nobilitacją wśród miejscowej społeczności.

I tak Piotr Smolarski (syn Jana, a brat Walentego) został organistą oraz nauczycielem szkolnym w Pisarzowicach, Oświęcimiu i Jawiszowicach, co potwierdzają „Schematyzymy Królestwa Galicji i Lodomerii” z lat 1796-1806[3] oraz schematyzm kościelny z 1817 roku[4].

Natomiast kuzyn Walentego - Wawrzyniec Smolarski (syn Stanisława Smolarka), jako stypendysta trafił do gimnazjum św. Anny w Krakowie (w 1803 roku), a następnie na Wydział Prawa Wszechnicy Jagiellońskiej w Krakowie. Później jako mandatariusz[5] i justycjariusz[6] został sędzią dominalnym w Zatorze. Jego brat Jan Smolarski (kolejny kuzyn Walentego) pracował jako ekonom, zarządca w Jawiszowicach i Brzeszczach.

Pozostałe dzieci Jana i Stanisława Smolarków urodzone w Skidziniu pozostały przy pierwotnym nazwisku, nie opuściły rodzinnej wsi, a ich potomkowie, czyli Smolarkowie, żyją dalej w rejonie Grojca, Brzeszcz, Bielan, Wilamowic, Oświęcimia.

Walenty Smolarski już w 1804 roku, jako niespełna dwudziestoletni młodzieniec, został organistą w parafii Wniebowzięcia NMP w Oświęcimiu, co potwierdzają metryki kościelne (Valentinus Smolarski - organarius Oswencimensis).

Na przełomie XVIII i XIX wieku ten kościół parafialny w Oświęcimiu obsługiwał ludność miasta oraz kilkanaście przynależnych wsi. Parafia zatrudniała wówczas co najmniej 2 organistów: Piotra Smolarskiego, starszego brata Walentego oraz Macieja Płonkowskiego.

Gdy starosta oświęcimski Kajetan Russocki h. Zadora dodatkowo zatrudnił Piotra Smolarskiego, jako nauczyciela szkoły normalnej w Oświęcimiu, część jego obowiązków organistowskich przejął właśnie Walenty.

W latach 1804-1807 Walenty pracował i mieszkał w Oświęcimiu pod numerem 3, w domu prepozyta[7] Egidiusza (Idziego) Russockiego z Brzezia herbu Zadora. Tam też poznał przyszłą swoją małżonkę Katarzynę - córkę Józefa Grabani herbu Brochwicz i Urszuli z Jezierskich. Katarzyna Grabania nazywana była ,,panną z prepozytury’’ i mieszkała wraz ze swoją matką u prepozyta Egidiusza Russockiego. Rodzina Grabaniów nie pochodziła z Oświęcimia, prawdopodobnie przybyła z Wojakowej koło Czchowa, otrzymując schronienie u rodziny Russockich.

Ślub Walentego Smolarskiego i Katarzyny Grabani odbył się dnia 21 kwietnia 1807 roku. Uroczystość została wpisana do księgi metrykalnej ślubów (Liber copulatorum) w tomie dotyczącym miasta Oświęcimia i Klucznikowic. Świadkami na ślubie byli Ignacy de Dembiany Dembiński herbu Rawicz jako właściciel Klucznikowic, tj. części Oświęcimia i Mikołaj Moroz Hoszowski burmistrz Oświęcimia, późniejszy profesor prawa Uniwersytetu Jagiellońskiego. Zaraz po ślubie Walenty Smolarski opuścił Oświęcim, by podjąć dalszą pracę organisty w Czańcu koło Kęt.

W tym czasie właściciele Skidzinia, Przeciszowa, Wilczkowic (kupiec Fryderyk Klose i Marianna Haller) byli powiązani rodzinnie z właścicielami Czańca (Ignacym Rottmanem, konsyliarzem[8] sądu apelacyjnego Galicji zachodniej i jego żoną Barbarą Haller), a właścicielem Porąbki, należącej do parafii czanieckiej był wymieniony wyżej Fryderyk Klose.

Można przypuszczać, że dzięki nim Walenty Smolarski znalazł pracę w tamtejszej parafii pod wezwaniem św. Bartłomieja.

Księga metrykalna chrztów dla wsi Czaniec obejmująca przełom XVIII i XIX wieku (Tom 1 po 1786 roku) zaginęła w oryginale, nie jest dostępny niestety także wtóropis zapisów kościelnych w krakowskiej Kurii, ale tutaj prawdopodobnie urodziła się trójka dzieci Walentego Smolarskiego:

•  Karol Smolarski (1808 - 22.10.1868),
• Antoni Wawrzyniec Smolarski (09.08.1810 - 09.10.1811),
• Józefa Smolarska (1813 - 08.02.1830).

    W 1810 roku w pobliskim Międzybrodziu Lipnickim została wybudowana kaplica Św. Marii Magdaleny, gdzie Walenty Smolarski również został zatrudniony jako organista. Wcześniej mieszkańcy tej gromady chodzili na nabożeństwa do parafii Czaniec, a ksiądz prowadził osobne księgi metrykalne dla Czańca, Porąbki i Lipnika.

        W ciągu kilku lat spędzonych w Czańcu rodzina Smolarskich mieszkała w domu pod numerem 120, który należał do kościoła i był przeznaczony jako dom dla organisty (tak zwana organistówka).

Następnym (i jak się okazało ostatnim) przystankiem w wędrówce Walentego organisty była wieś Chocznia. Walenty Smolarski wraz z żoną Katarzyną oraz dwójką dzieci: Karolem i Józefą pojawił się tutaj około 1814 roku. Pierwszym dokumentem potwierdzającym pojawienie się Smolarskich w Choczni jest zapis w księdze chrztów parafii Narodzenia św. Jana Chrzciciela z dnia 22 grudnia 1814 roku. W tym dniu w Choczni, w domu pod numerem 34, urodziło się czwarte dziecko Walentego, tj. Józef Jan Ewangelista Smolarski, przedstawiciel jedynej zachowanej do dzisiaj linii męskiej rodziny Smolarskich, wywodzącej się od Walentego, która obecnie zamieszkuje w Krakowie.

Położony nad Choczenką nieopodal kościoła dom numer 34 nie był własnością Smolarskich. Należał wówczas do dominium Rudze, czyli do rodziny Bobrowskich herbu Jastrzębiec i pełnił funkcję mieszkania dla organisty oraz szkoły przyparafialnej. Był to nowy budynek, postawiony w 1804 roku, dzięki staraniom proboszcza ks. Jacka Majeranowskiego.

16 sierpnia 1816 roku dom, w którym zamieszkiwali Smolarscy został podmyty przez falę powodziową na Choczence, a wezbrany nurt tej niewielkiej zwykle rzeczki urwał w jego pobliżu duży fragment brzegu, odsłaniając resztki trumien i kości z ulokowanego przy kościele cmentarza.

Organistówka,  oprócz plebani i austerii, stanowiła centrum życia społecznego wsi. Walenty Smolarski był jej drugim lokatorem po Jakubie Pilarskim.

Nie jest do końca jasne, czy obowiązki nauczycielskie rozpoczął równolegle z organistowskimi. Z pewnością natomiast nauczał choczeńskie dzieci czytania, pisania i rachowania w 1818 roku[9] i w kolejnych latach[10]. Koszty nauczania ponosili w czasie jego pobytu w Choczni aktualni proboszczowie, to znaczy najpierw ks. Jan Znamierowski (do 1826 roku), a następnie ks. Wojciech Komorek (1826-1840). Nauka odbywała się w jednej izbie.

Przeglądając księgi parafialne można odnaleźć wiele wpisów dotyczących Walentego Smolarskiego.

W pierwszych latach pobytu w parafii choczeńskiej, obejmującej również Kaczynę, był określany jako organista, później jako „miejscowy” organista (łac. organarius loci), organista choczeński, czy ludimagister. W tutejszym kościele występował kilkanaście razy przy chrztach i ślubach parafian, jako ojciec chrzestny lub świadek. W Choczni rodziły się jego kolejne dzieci:

• Józef Jan Ewangelista Smolarski (22.12.1814 - 09.09.1868 ),
• Antonina Janina (Joanna) Smolarska (02.05.1817 - 02.07.1855),
• Jan Błażej Smolarski (02.02.1820 - ),
• Antoni Franciszek Smolarski (20.03.1822 - 04.06.1846)

           Walenty Smolarski zmarł dnia 7 stycznia 1840 roku w wieku 56 lat na ostrą gruźlicę płuc, chorobę nieuleczalną w tamtych czasach. Został pochowany na miejscowym cmentarzu - prawdopodobnie w jego obecnej lokalizacji, a nie na starym cmentarzu przy kościele. Pogrzeb odprawił miejscowy wikariusz ks. Stanisław Michalik oraz proboszcz z Wadowic ks. Mikołaj Zamoyski.

Był jednym z najdłużej urzędujących organistów w Choczni- w ciągu 26 lat pracy był świadkiem wielu istotnych dla wsi wydarzeń. Przeżył epidemie tyfusu w 1830 roku i pierwszą udokumentowaną epidemię cholery rok później, która w przeciągu zaledwie 19 dni pochłonęła życie 49 chocznian. Uczestniczył zapewne w poświęceniu nowego cmentarza (w obecnej lokalizacji) w 1836 roku. Miał okazję obserwować zmiany w wystroju choczeńskiego kościoła parafialnego, w którym za jego bytności w Choczni dodano dwa boczne ołtarze z ruchomymi obrazami oraz murowaną kropielnicę, a na wieży zawieszono nowy dzwon o wadze 3 cetnarów. Spośród jego podopiecznych ze szkoły przyparafialnej kilku kosztem dużych wyrzeczeń kontynuowało dalszą naukę, ze studiami włącznie, a dwóch z nich (Ignacy Balon i Jakub Piątek) wybrało ostatecznie karierę duchowną. Istotną, aczkolwiek być może nie docenianą za życia Walentego Smolarskiego zmianą, było także wprowadzenie w latach 20-stych XIX wieku do powszechnej uprawy ziemniaków, które zrewolucjonizowały zwyczaje żywieniowe chocznian, stając się podstawą ich wyżywienia.

Po śmierci Walentego Smolarskiego do domu pod numerem 34 w Choczni wprowadził się nowy organista Antoni Danecki.

Wdowa po Walentym - Katarzyna Smolarska zamieszkała w Choczni w domu pod numerem 179, u swojej córki Antoniny Góralczyk z domu Smolarskiej. Zmarła 17 grudnia 1844 roku śmiercią naturalną.

Różnie potoczyły się losy dzieci Walentego. W choczeńskich księgach metrykalnych odnotowano śmierć czworga z nich:

•  Karol Smolarski był znanym choczeńskim krawcem, ojcem dwóch córek urodzonych w Choczni z jego związku z Marianną z domu Piątek,
• zwłoki Antoniego Smolarskiego, wówczas żołnierza 56 pułku piechoty zostały znalezione w plebańskim lesie, a lapidarny łaciński opis zdarzenia, zawarty w księdze zgonów, nie wyjaśnia jednoznacznie szczegółów jego śmierci,
• Antonina Smolarska poślubiła Wojciecha Góralczyka, z którym miała sześcioro dzieci. Dalszym potomkiem tej pary był między innymi Edward Bańdo, znany choczeński działacz samorządowy po drugiej wojnie światowej,
• Józefa Smolarska zmarła bezdzietnie jako panna.

„Pamięci Józefa Jana Ewangelisty Smolarskiego w 202 rocznicę urodzin”, mojego przodka z Choczni.

Maciej Smolarski

Kraków, grudzień 2016

---

[1] Dominium- zwierzchność gruntowa, najmniejsza jednostka administracyjna w Galicji.

[2] Konfederacja Barska- zbrojny związek utworzony w miejscowości Bar w 1768 roku, w obronie niepodległości Rzeczypospolitej i wiary katolickiej, skierowany przeciw kurateli rosyjskiej, królowi Stanisławowi Augustowi Poniatowskiemu i popierającym go wojskom rosyjskim- link.

[3] Szematyzm Królestwa Galicji i Lodomerii z Wielkim Księstwem Krakowskim- austriacki rocznik wydawany w latach 1782-1914, zawierający schemat organizacyjny galicyjskich władz administracyjnych ze spisem zatrudnionych urzędników- link.

Publikowano również osobno szematyzmy kościelne.

[4] Schematismus cleri utriusque ordinis partis dioecesis Cracoviensis, in regnis Gallicae et Lodomeriae, tribus circulis Bochnensi, Myslenicensi, Sandecensi comprehensae 1817

[5] Mandatariusz - urzędnik wykonujący czynności administracyjno- policyjno- sądowe w stosunku do warstwy chłopskiej, w prawach związanych z pańszczyzną.

[6] Justycjariusz - mianowany przez właściciela wsi lub miasta urzędnik rozpatrujący sprawy cywilne i drobne karne.

[7] Prepozyt - duchowny kierujący pracą kapituły katedralnej lub proboszcz kolegiaty.

[8] Konsyliarz - doradca z wyboru lub z mianowania.

[9] Na podstawie „Schematismus cleri utriusque ordinis partis dioecesis Cracoviensis, in regnis Gallicae et Lodomeriae, tribus circulis Bochnensi, Myslenicensi, Sandecensi comprehensae”. - (Leopoli, Piller) 1817-1918.

[10] Począwszy od 1827 roku w szematyzmach pojawiają się nazwiska innych nauczycieli choczeńskiej szkoły przyparafialnej.