Pochodzenie nazwisk choczeńskich

Pochodzenie nazwisk mieszkańców Choczni było przedmiotem badań naukowych, których efekty są zawarte w:

• rozprawie doktorskiej Teresy Kolber z Wydziału Humanistycznego Instytutu Filologii Polskiej Akademii Pedagogicznej w Krakowie pod tytułem „Motywacja i struktura nazwisk mieszkańców dawnego dekanatu wadowickiego”  (2008),
• publikacji w piśmie „Wadoviana” (2002) pod tytułem „Pochodzenie imion i nazwisk mieszkańców parafii Chocznia” Ewy Widlarz, absolwentki polonistyki Uniwersytetu Jagiellońskiego.

Ten interesujący temat był także przedmiotem rozważań i dociekań Józefa Putka, który pisał o tym między innymi w książce „O zbójnickich zamkach, heretyckich zborach i oświęcimskiej Jerozolimie” (1938).

Jak wynika z przedstawionych powyżej publikacji naukowych, ustalenia, co do pochodzenia danego nazwiska, często są niejednoznaczne, a ich autorki wskazują na kilka możliwych, mniej lub bardziej prawdopodobnych objaśnień.

W przypadku Choczni pierwsze poświadczone w dokumentach historycznych nazwiska pojawiły się w pierwszej połowie XVI wieku (1537- LINK). Niektóre z nich są używane zresztą do dziś.

Ale jeszcze przez długi okres czasu (ponad 200 lat) nazwiska chocznian były nieustabilizowane,  zarówno, jeżeli chodzi o wymowę, jak i o pisownię. 

Niekoniecznie przechodziły również z ojca na legalne dzieci, o czym świadczą przykłady wymienione w notatkach o historii choczeńskich rodów (na przykład przejścia z Twaróg na Bandoła, z Balon na Dąbrowski, czy z Wawrzyńczak/Matejko na Widlarz).

W zamieszczonym poniżej zestawieniu bardziej tradycyjnych nazwisk choczeńskich (LINK) podano różne możliwe wyjaśnienia ich pochodzenia. 

Kolejne objaśnienia oznaczono inicjałem ich autora (TK- Teresa Kolber, EW- Ewa Widlarz, JP- Józef Putek, v – uwagi moje). 

Omówienie pochodzenia nowszych nazwisk choczeńskich zostanie podane w następnej notatce.

• Bandoła (najstarsze formy Banduła i Bandoła)

- Benedykt nazwa osobowa (EW)

- Band, Bąd, Będa nazwy osobowe (TK)

- bandola (z węgierskiego) „instrument muzyczny, rodzaj mandoliny” (v)

         - bandula (z wołoskiego) „lina, cuma, sznur” (v)

- bandoch/bandocha (według Kolberga) „członek grupy (niem. „band”) wędrownych pracowników najemnych zatrudniających się zespołowo przy pracach sezonowych (sianokosy, żniwa, itp.), a rekrutujących się często spośród górali (v)

• Balon (najstarsze formy Balon i Balan)

- balon „powłoka wydęta gazem do wzbijania się w powietrze” (TK, EW)

- Bal nazwa osobowa(TK)

- balan (z węgierskiego lub wołoskiego) „ strażnik zamkowy uzbrojony najczęściej w  broń palną, członek magnackich sił zbrojnych rekrutujący się z Wołochów/Walasów (JP)

- Baltazar nazwa osobowa (v)

- balan (z wołoskiego) „blond, jasnowłosy” (v)

• Banaś

- Benedykt nazwa osobowa (EW, TK)

          - banyasz (z węgierskiego) "górnik" (v)

• Bąk

- bąk „owad” (TK)

- bąk „człowiek nadąsany, mrukliwy, gderliwy” (TK)

- bąk „dzieciak, bachur” (TK)

• Bryndza (najstarsze formy Bryndza, Brendza)

- bryndza (z wołoskiego) „masa z ostrego sera owczego” (TK, EW)

- bryndza „nędza, bieda” (TK)

• Burzej (najstarsza forma Burzey)

- Burza nazwa osobowa (TK)

- burza „zjawisko atmosferyczne- intensywne opady deszczu lub gradu połączone z wyładowaniami elektrycznymi” (EW, TK)

- burzyć „niszczyć, zruinować” (EW, TK)

• Bylica

- bylica „roślina trwała, ziele, chwast” (EW, TK)

- bylica „łodyga, źdźbło (EW)

- bylica „roślina lecznicza (TK)

- bylica „piołun” (v)

• Cap/Czap/Czapik (najstarsza forma Cap, Czap i Copik)

- cap „samiec kozy, stary kozioł” (EW, TK)

- cap „baran z długim grubym ogonem (TK. EW)

- cap „człowiek niezgrabny, głupiec” (TK)

- czap „czapla” (TK)

- czap „śnieg z deszczem, błoto na drodze” (TK)

- czap (z czeskiego) bocian (TK)

- Czapa nazwa osobowa od słowa czapa „nakrycie głowy lub siana/zboża” (TK)

- czapa „śpioch, niedołęga, ospalec, niezdara, niechlujna dziewka” (TK)

• Cibor

- Ścibor, Czcibor  nazwa osobowa (TK, EW)

- csibor (z węgierskiego) chrząszcz, żuk (v)

• Dąbrowski

- Dąbrowa nazwa miejscowa (TK, EW)

- dąbrowa „las dębowy” (v)

• Drapa

- drapać (EW)

- drapa „spadzisty stok góry, wąwóz skalisty, parów” (TK)

- drapa „mały rzadki lasek świerkowy” (TK)

- Drap nazwa osobowa od drapać, drapnąć „szarpać, grabić, rabować, łupić, dać drapaka” (TK)

• Dziadek

- dziadek „ojciec ojca, ojciec matki” (EW, TK)

- dziad „stary człowiek lub żebrak” (TK)

- Dziadek nazwa osobowa

• Garżel (najstarsze formy Garżel i Garzoł)

- podstawa niejasna (EW)

- garzel, garzeł „duży pojedynczy gruczoł na szyi (TK)

- gardziel, przednia część szyi (v)

• Gazda

- gazda (z węgierskiego) „gospodarz, zamożny góral, pan domu” (EW, TK)

• Góra (najstarsze formy Góra i Gura)

- góra „wzniesienie, wyniosłość” (EW, TK)

- góra „sterta, fura” (TK)

- góra ‘strych, poddasze” (TK)

• Góralczyk

- góral „mieszkaniec gór” (TK, EW)

- góralczyk "syn górala, młody góral" (v)

• Graboń (najstarsza forma Grabowski)

- grab „drzewo liściaste” (EW, TK)

- graboń „rżysko lub ściernisko zagrabione do zużycia na opał” (TK)

• Grządziel

- grządziel „dyszel u sochy lub pługa” (EW, TK)

• Guzdek

- gozd, gózd „las” (EW, TK)

- góźdź „gwóźdź, ćwiek” (TK)

- góźdź „czop u beczki” (TK)

- góźdź „kłopot, zmartwienie” (TK)

          - Gustaw, zdrobniale Gustek,  nazwa własna 

• Gzela

- gsell, gesell (z niemieckiego) „towarzysz, przyjaciel” (EW, v)

- gsell, gesell (z niemieckiego) „wyzwolony czeladnik” (EW, v)

- giez „owad gryzący” (TK)

- gzić „szaleć, oddawać się miłości zmysłowej” (TK)

- gzik, giez „bodziec, podnieta, swawola” (TK)

• Jucha

- jucha „krew bydlęcia, posoka” (EW, TK)

- jucha „polewka, sok” (TK)

- jucha „rygor, karby” (TK)

- jucha „spryciarz” (v)

- Juryj/Jerzy/Juszka nazwa osobowa (TK)

• Kobiałka (najstarsza forma Kobiołka)

- kobiałka „koszyk” (EW, TK)

- Kobiela nazwa osobowa (TK)

• Kolber

- kolbe (z niemieckiego) kolba (EW, TK)

- kolbe ( z niemieckiego) „średniowieczna fryzura męska, włosy równo ucięte nad czołem i uszami” (v)

- kolber (z niemieckiego) „człowiek uczesany jak wyżej” (v)

- kolber (z niemieckiego) „producent kolb, noszący lub używający kolb”

- kolber (z niemieckiego) „głupi człowiek” (v)

• Kręcioch

- kręcić (EW)

- kręcioch „człowiek zbyt afektowny” (TK)

- kręcioch „człowiek co przy chodzie zadkiem kręci” (TK)

- kręcioch „ kłamca, cygan, oszust, naciągacz” (v)

• Koman (najstarsza forma Kuman)

- podstawa niejasna (EW)

- Kuman „członek ludu Kumanów/Połowców spokrewnionego z Turkami” (TK)

• Kumorek

- kumor „komar” (EW, TK)

- kumorek „komornik, nie posiadający własnego domu i mieszkający u kogoś na komorze” (v)

• Majkut (najstarsza forma Mańkut)

- mańkut „leworęczny” (EW, TK)

• Malata

- malata (z ukraińskiego) „potrawa z mąki, najczęściej kukurydzianej” (TK, EW)

- malata (z wołoskiego) „zacierka, potrawa z mąki” (v)

- malata (z węgierskiego) „słód” (v)

- Malatina/Malatova nazwy miejscowe słowackie (JP)

- malata (z czeskiego) „malec” (v)

• Nowak

- nowak „człowiek nowy w pewnym środowisku” (EW)

- nowak „prostak” (EW)

- nowak „człowiek początkujący w pewnym zawodzie, nowicjusz” (TK)

• Odrobina

- odrobina „kruszyna, okruch” (TK)

- odrobina „mały, malec, człowiek drobny” (TK)

• Paterak

- pater (z łaciny) „ojciec” (EW, TK)

• Piątek

- piątek „dzień tygodnia” (EW, TK)

• Pietruszka

- pietruszka „roślina użytkowa z rodziny selerowatych” (EW, TK)

- Piotr nazwa własna (TK)

• Pindel

- pinda „kokietka, kobieta narzucająca się” (EW)

- pinda „dziewucha” (EW)

- pindel „tłumok, tobół” (TK)

• Płonka

- płonka „drzewo nieszczepione, jabłoń polna” (EW, TK)

- płonka „dzikie jabłko” (EW, TK)

- płony „nieurodzajny, niepłodny, jałowy, nieowocujący” (v)

• Ramenda

- ramda „człowiek tęgi, kloc, kobieta wysoka, tęga, a niezgrabna” (EW)

- rama „połączone listwy służące do napinania czegoś” (TK)

- rahm ( z niemieckiego) „śmietana, krem” (TK)

• Ramza

- rams (z niemieckiego) (EW)

- ramza „komar” (TK)

- rams (z niemieckiego) „dziki czosnek, czosnek niedźwiedzi” (v)

- Ramzova nazwa miejscowa na Słowacji (JP)

• Rokowski

- Roków nazwa miejscowa – czlowiek pochodzący z Rokowa (EW, TK)

• Romańczyk

- Roman nazwa własna (EW, TK)

- Roman „Rumun” (v)

• Ruła (najstarsza forma Rura i Rurka)

- rura (EW, TK)

- rura „człowiek niezgrabny” (TK)

• Rzycki

- Rzyki nazwa miejscowa- człowiek pochodzący z Rzyk (EW, TK)

• Sikora

- sikora „ptak wróblowaty” (EW, TK)

- sikora „młoda dziewczyna, koza” (EW, TK)

• Skowron

- skowronek „ptak polny” (EW, TK)

- Skowron nazwa osobowa (TK)

• Strzeżoń

- strzec „pilnować, przestrzegać czegoś” (TK)

• Stuglik

- stuchły „stęchły” (TK)

- stuchlić „zmiąć, zbrudzić” (TK)

• Styła

- podstawa niejasna (EW)

- stille (z niemieckiego) „cichy, skryty, milczący” (TK)

- przezwisko człowieka wysokiego szczupłego (TK)

- styl/sztyl „rękojeść łopaty, grabi, wideł, rylec” (TK)

- osoba wyrabiająca sztyle/style (TK)

- styć „utyć, spuchnąć” (TK)

- Stilkova nazwa własna na Słowacji (JP)

• Szczepaniak (najstarsza forma Szczepan)

- Szczepan/Stefan nazwa własna TK)

• Szymonek

- Szymon nazwa własna (EW, TK)

• Szczur

- szczur „ssak-gryzoń z rodziny myszowatych” (EW, TK)

• Świętek

- świętek „osoba święta, święty, czysty, niewinny” (EW, TK)

- świętek „figura świętego” (EW, TK)

- Świętek nazwa własna słowiańska (EW, TK)

• Turała

- tur „wymarły ssak z rodziny wołowatych” (EW, TK)

- turać, turlać „toczyć” (EW, TK)

• Twaróg

- twaróg „biały ser, świeży ser” (EW, TK)

• Warmuz

- warmuz „potrawa góralska, rodzaj zupy” (EW, TK)

- warmuz „jarmuż- odmiana kapusty”(TK)

- warmus (z niemieckiego) „ciepła potrawa oparta na gotowanych warzywach” (v)

• Wątroba

- wątroba „jeden z gruczołów wewnętrznych u człowieka i zwierząt” (EW, TK)

- wątroba „wnętrzności” (TK)

• Wcisło

- wcisnąć „wtłoczyć, wepchnąć” (EW, TK)

• Wider (najstarsze formy Wider, Widro i Wydro)

- podstawa niemiecka (EW)

- wider, wieder, vidari (z niemieckiego) „powtórzenie czynności, powrót do stanu pierwotnego, znów, ponownie  z powrotem” (v, TK)

- wider (z niemieckiego) „człowiek który nawrócił się z pogaństwa lub obcej wiary” (v)

- widder (z niemieckiego) „baran” (v)

- wiedro „wiadro” (v)

- wydra „ ssak z rodziny łasicowatych” (v)

•  Widlarz

- widły „narzędzie rolnicze” (EW, TK)

• Woźniak (najstarsze formy Woźniak i Woźny)

- woźny „sługa sądowy” (EW)

- woźniak „koń do wozu, koń pociągowy” (TK)

- woźniak „wozak, furman, woźnica” (v)

• Wójcik

- wójt „ człowiek stojący na czele gminy lub gromady, urzędnik samorządowy” (EW, TK)

- wójcik „syn lub pomocnik wójta” (v)

• Zając

- zając „ssak polny” (EW, TK)

- zając „królik” (TK)

• Żak

- żak „uczeń, kleryk, rybałt, bakalarz” (EW, TK)

- żak „sieć do łowienia ryb” (TK)

- żak „rabunek, łupiestwo” (TK)

- żak „ nauczyciel, organista” (TK)

• Żurek

- żur „polewka z kwaśnicy i owsianej mąki” (EW, TK)