Choczeńskie rody - Nowakowie

Nowak to zdecydowanie najpopularniejsze nazwisko w Polsce. Nic dziwnego zatem, że osoby je noszące zamieszkiwały i zamieszkuję także Chocznię, gdzie jednak nazwisko Nowak nie należy do zbyt często występujących.

Pierwszy pewny dowód na pojawienie Nowaków w Choczni to metryka ślubu Macieja Nowaczyka i Doroty z domu Grządziel, zawartego w listopadzie 1684 roku oraz trzy metryki chrztów dzieci tej pary w latach 1685-1691, w których Maciej zapisywany jest jako: Nowak, Nowaczyk i …Kokoszka. 

Kolejne dwie córki owego Macieja w latach 1693-1695 urodziła już jego następna żona Anna. Nie wiadomo skąd Maciej Nowak Kokoszka przybył do Choczni, ale pewne dalsze zapisy w I kościelnej księdze metrykalnej mogą sugerować, że Nowakowie do Choczni sprowadzili się z Frydrychowic. W każdym razie mieszkańcami Frydrychowic było dwóch kolejnych Nowaków (Jan i Walenty), którzy zawierali w Choczni związki małżeńskie w 1691 i 1704 roku. Jan i Walenty nie pozostawili jednak w Choczni potomków, a następne chrzty dzieci Nowaków w Choczni w latach 1713-1720 dotyczyły potomstwa Wojciecha Nowacka, syna Macieja Nowaka Kokoszki i Doroty, urodzonego w 1689 roku.

Przydomek (lub przezwisko) Kokoszka w odniesieniu do choczeńskich Nowaków po raz ostatni zapisany został w 1750 roku, przy chrzcie Małgorzaty, córki Grzegorza Nowaka vulgo Kokoszki.

Pierwsi Nowakowie w Choczni zamieszkiwali zapewne w górnej części wsi, choć nie ma na to jednoznacznych dowodów. Wskazówką, że tak było w istocie mogą być nazwiska chrzestnych ich dzieci, dobierane najczęściej z osób bliskich i sąsiadów, wśród których występują wyłącznie nazwiska typowe dla osób zamieszkałych w rejonie sołtystwa (Wider, Styła, Guzdek, a w 1722 roku szlachetnie urodzona Magdalena Łukiewiczowa z sołtystwa).

Lokalizacji siedzib pierwszych Nowaków w Choczni nie można ustalić na 100% z tego powodu, że ówcześnie Nowakowie nie są notowani wśród posiadaczy roli i płatników taczma (podatku kościelnego).

Również przy sporządzaniu Metryki Józefińskiej w latach 1785-89, pierwszego spisu gruntowego Galicji, brak jest wzmianki o istnieniu roli Nowakowej.

Wygląda więc na to, że Nowakowie przez pierwsze stulecie swojego zamieszkiwania w Choczni nie zaliczali się do warstwy rolników/kmieci i utrzymywali się z pracy w rzemiośle lub na rzecz innych, na przykład właścicieli majątku sołtysiego.

W latach 1844-45 wśród członków choczeńskiego Towarzystwa Trzeźwości znajduje się troje Nowaków, a dalszych pięcioro zapisało się do mniej rygorystycznego Towarzystwa Wstrzemięźliwości (gdzie ślubowano tylko zachowanie ścisłej miary, a nie całkowite wstrzymanie się od spożycia wódki).

Według rozpoczętego w tym samym czasie spisu własności gruntowej Nowakowie posiadali w Choczni łącznie niespełna 48 mórg parcel rolnych i leśnych, należących do 5 właścicieli, o imionach: Bartłomiej, Jan, Kacper, Kazimierz i Leon. Gospodarowali na gruntach położonych głównie w Niwie Zakościelnej, na północ od Choczenki, ku granicy Frydrychowic. Jedynie pola Bartłomieja Nowaka, największego posiadacza gruntów spośród nich (ponad 14 mórg) znajdowały się w Niwie Dolnej od Wadowic. Średnie gospodarstwo Nowaków przekraczało wówczas wartości przeciętne wyliczone dla całej wsi, zarówno jeżeli chodzi o powierzchnię, jak i przynoszony dochód.

W 1859 roku czterech Nowaków figuruje jako właściciele domów w Choczni. To Jan Nowak (nr 359), Leon Nowak (nr 164), Kazimierz Nowak (nr 282) i Bartłomień Nowak (nr 212), którzy wymienieni są zresztą kilkanaście lat wcześniej wśród członków Towarzystw Trzeźwości i Wstrzemięźliwości.

Jeszcze przed sporządzeniem tego spisu właścicieli domów na świat przyszli Antoni Nowak, syn Jana i Julianny z domu Szczur oraz Jan Nowak, syn Leona i Anny z domu Wider, pierwsi Nowakowie z Choczni, którzy uzyskali świadectwa maturalne i podjęli studia uniwersyteckie.

• Antoni Nowak urodzony w 1851 roku był absolwentem wadowickiego gimnazjum w 1878 roku (ze stopniem pierwszym), a następnie rozpoczął studia teologiczne w Tarnowie. Po ich przerwaniu kontynuował naukę na Wydziale Filozoficznym Uniwersytetu Jagiellońskiego w Krakowie (od 1882 roku).
• Natomiast Jan Nowak, urodzony rok później niż Antoni, uczęszczał do gimnazjów w Wadowicach i Nowym Sączu, po czym wstąpił do nowicjatu oo. Reformatów w Wieliczce. W 1879 roku zdał eksternistycznie maturę w gimnazjum św. Jacka w Krakowie i podjął studia filozoficzne na Uj (1878-1882). Po studiach pracował jako nauczyciel gimnazjalny w Rzeszowie i w Jarosławiu, a na emeryturze był kierownikiem prywatnego gimnazjum w Horodence koło Stanisławowa.

Antoni i Jan to jedyni znani Nowakowie z Choczni niemal do samego końca XIX wieku, choć związek z rodziną Nowaków miało także dwóch choczeńskich księży Bryndzów: Antoni (ur. 1829) i Wojciech (ur. 1842)- synowie Franciszka i Teresy z domu Nowak.

W 1898 roku rozpoczął dwuletnią posługę w Choczni ksiądz Jan Nowak rodem z Zakrzowa (1870-1919). 

Jednak dużo bardziej doniosłe znaczenie nie tylko dla historii choczeńskich Nowaków, ale i całej Choczni, miał fakt podjęcia pracy w choczeńskiej szkole przez nauczyciela Józefa Nowaka. 

Ten urodzony w 1864 roku w Zagórniku pedagog dał się poznać jako wybitny w skali Choczni działacz społeczny. Należy mu przypisać zorganizowanie Ochotniczej Straży Pożarnej w Choczni, istniejącej wcześniej tylko formalnie na papierze i sprawowanie nad nią wieloletniego nadzoru. 

Józef Nowak był także kierownikiem oddziału śpiewaczego w choczeńskim Sokole (od 1911 roku), animatorem choczeńskiego teatru amatorskiego oraz członkiem zarządu i skarbnikiem choczeńskiej Spółki Raiffaisenowskiej (kasy zapomogowo-pożyczkowej). 

Współpracował z Józefem Putkiem, pełniąc w 1927 roku funkcję wiceprzewodniczącego Polskiego Stronnictwa Ludowego „Wyzwolenie” w choczeńskiej gminie. 

Jako nauczyciel w Choczni pracował do 1905 roku, ale nadal zamieszkiwał w domu przy Choczence, skąd dochodził do pracy w pobliskich Wadowicach, aż do przejścia na emeryturę w 1930 roku. Przed wojną zajmował się pszczelarstwem, a zmarł w czasie okupacji, na wysiedleniu w Łękawicy w 1940 roku. 

Po powojennej ekshumacji został pochowany ostatecznie na cmentarzu w Choczni.

Z poznaną podczas pracy w Ponikwi żoną Franciszką z domu Śmieszek miał dziesięcioro dzieci:

• Antoninę Remer ur. w 1891 roku w Lachowicach, nauczycielkę w Wielkopolsce.
• Franciszka ur. w 1901 roku w Choczni, nauczyciela w Wielkopolsce (link),
• Henryka, ucznia wadowickiego gimnazjum, który zginął w czasie I wojny światowej,
• Irenę Zofię Palewicz ur. w 1906 roku w Choczni, nauczycielkę w Choczni Dolnej,
• Jerzego ur. w 1911 roku w Choczni, rotmistrza ułanów, spoczywającego na cmentarzu w Choczni,
• Józefę Mikołajtys, ur. w 1888 roku w Lachowicach, nauczycielkę,
• Karola ur. 1889 roku w Lachowicach, absolwenta wadowickiego gimnazjum, pułkownika artylerii Wojska Polskiego, zmarłego na emigracji (link),
• Leonarda ur. w 1895 roku w Lachowicach, żołnierza-legionistę, poległego w czasie I wojny światowej,
• Tadeusza ur. w 1899 roku w Lachowicach, wieloletniego kierownika szkoły w Choczni Dolnej, choczeńskiego radnego i zarządcę komisarycznego gminy (1934), zmarłego w 1964 roku. W Choczni uczyła także jego żona Maria Nowak, z domu Huber (1900-1981),
• Władysława ur. w 1908 roku w Choczni, majora lotnictwa, uczestnika Bitwy o Anglię, adiutanta prezydenta RP na uchodźstwie, zmarłego na emigracji w Anglii (link),

W I wojnie światowej, oprócz synów nauczyciela Józefa, wziął udział również inny Józef Nowak, urodzony w 1883 roku w Choczni, syn Ignacego i Anny. Ranny dostał się do niewoli rosyjskiej i przebywał w szpitalu w Niżnym Nowogrodzie. Zmarł w 1968 roku w Choczni.

W okresie II wojny światowej nazwiska pięciorga choczeńskich Nowaków znajdują się na liście robotników przymusowych (link).

Ogółem na choczeńskim cmentarzu parafialnym w 2012 roku spoczywały 34 osoby o nazwisku Nowak.

W tym samym cyklu:

• o Rułach/Rulińskich
• o Balonach
• o Dąbrowskich
• o Widlarzach
• o Widrach
• o Ścigalskich
• o Bandołach
• o Bąkach
• o Woźniakach